Fritz Lang

gigatos | 5 czerwca, 2023

Streszczenie

Fritz Lang, prawdziwe nazwisko Friedrich Christian Anton Lang (5 grudnia 1890, Wiedeń, Austro-Węgry – 2 sierpnia 1976, Beverly Hills, Kalifornia, USA) był niemieckim reżyserem filmowym, który mieszkał i pracował w USA od 1934 roku. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli niemieckiego ekspresjonizmu, Lang nakręcił najbardziej budżetowy film w historii kina niemego („Metropolis”, 1927) i antycypował estetykę amerykańskiego noir („M”, 1931). Znany jest również z filmów o „superprzestępcy” Mabuse (wyreżyserował całą trylogię).

Wczesne lata

Friedrich Christian Anton Lang urodził się 5 grudnia 1890 roku w Wiedniu jako syn architekta Antona Langa i jego żony Pauli z domu Schlesinger. Rodzice Langa byli katolikami pochodzącymi z Moraw. Jego żydowska matka przeszła na katolicyzm, gdy Fritz miał dziesięć lat. Traktowała swoją wiarę poważnie i wychowała syna w tradycji katolickiej.

Po ukończeniu szkoły ludowej i realnej Lang, który od dzieciństwa uczył się rysunku, wstąpił w 1907 r. na wydział architektury w Wyższej Szkole Technicznej, który porzucił po pierwszym semestrze. W 1908 r. studiował malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, a od 1911 r. w Szkole Sztuki Użytkowej w Monachium (pracownia Juliusa Dietza). W latach 1913-1914 uczęszczał do Szkoły Malarstwa Maurice’a Denisa i Académie Julian w Paryżu.

Po wybuchu I wojny światowej Lang powrócił do Wiednia. Zaciągnął się jako ochotnik 12 stycznia 1915 roku. Brał udział w bitwach w Rosji, Galicji, Rumunii i we Włoszech, był trzykrotnie ranny i otrzymał liczne odznaczenia. W 1918 r., po kolejnej ranie, został uznany za niezdolnego do służby wojskowej i zdemobilizowany w stopniu porucznika.

Kariera filmowa w Niemczech: 1916-1933

Już w 1916 roku Fritz Lang zaczął pisać w wiedeńskim szpitalu scenariusze do filmów takich jak Hilda Warren i śmierć (1917) Joe Maya czy Dżuma we Florencji (1919) Otto Ripperta.

W sierpniu 1918 roku poznał berlińskiego producenta filmowego Ericha Pommera, który zaprosił go do pracy jako scenarzysta w studiu filmowym Decla. W 1920 roku, podczas pracy dla May-Film GmbH, Lang poznał pisarkę i scenarzystkę Theę von Harbou, z którą współpracował do 1933 roku.

Pierwsza żona Langa, Elisabeth Rosenthal, zmarła 25 września 1920 roku. Przyczyna śmierci została odnotowana w raporcie lekarskim jako „wypadek, postrzał w klatkę piersiową”. 26 sierpnia 1922 r. Lang i Harbaugh zawarli legalny związek małżeński. Wkrótce po ślubie Lang otrzymał niemieckie obywatelstwo.

Pierwszym samodzielnym dziełem reżyserskim Langa był film przygodowy Harakiri (1919). Jego kolejne filmy rozwijały motywy romantyczne i ekspresjonistyczne. Jednocześnie Lang generalnie skłaniał się ku długim, wielogodzinnym produkcjom. „Pająki” (druga część „Diamentowego statku”, 1920) to dramat przygodowy o poszukiwaniu skarbu zaginionej cywilizacji. „Tired of Death” (1921) to filozoficzna i liryczna przypowieść o miłości próbującej pokonać śmierć. „Dr Mabuse the Player” (1922) to zrealizowany z rozmachem dramat detektywistyczny oparty na powieści Norberta Jacquesa o superprzestępcy. „Nibelungowie” (druga część, „Zemsta Krimhildy”, 1924) to epicka fantasy oparta na starożytnej germańskiej sadze o Sigurdzie. „Metropolis” (1927) to słynna dystopia, która wywarła ogromny wpływ na rozwój fantastyki społecznej i naukowej w XX wieku. „Kobieta na Księżycu” (1929) to pierwszy na świecie film o lotach kosmicznych, osadzony w świetle naukowych i technicznych spostrzeżeń na temat możliwości takiego przedsięwzięcia.

Pierwszy film dźwiękowy Fritza Langa, tragedia detektywistyczna „M” (1931), opowiada o zabójcy dzieci, którego próbuje złapać nie tylko policja, ale także syndykat przestępców. Jest to jeden z najsłynniejszych filmów w historii kina.

Jego ostatni niemiecki film, Testament doktora Mabuse (1933), został zakazany przez cenzurę 29 marca 1933 roku.

20 kwietnia 1933 r. Lang rozwiódł się z Theą von Harbouw, a 21 lipca 1933 r. przeprowadził się do Paryża.

Praca we Francji: 1933-1934

Lang wyreżyserował jeden film we Francji, mroczną romantyczną fantazję Liliom (1934), opartą na sztuce Ferenca Molnára. Producentem filmu był Erich Pommer, który również uciekł z Niemiec do Paryża, aby założyć europejski oddział wytwórni Twentieth Century Fox.

Rozpoczęcie kariery w USA: 1934-1943

W 1934 roku Lang podpisał kontrakt na jeden film z Metro-Goldwyn-Mayer, z opcją na kilka kolejnych, i przeniósł się do USA. Lang spędził w Hollywood łącznie 22 lata, reżyserując w tym czasie 22 filmy fabularne, w różnych gatunkach i dla prawie wszystkich głównych hollywoodzkich studiów, a także będąc niezależnym producentem.

W latach 1934-35 studio „MJAM” poprosiło go o wyreżyserowanie kilku filmów, ale z różnych powodów ich produkcja została przerwana. W rezultacie we wrześniu 1935 roku GM ogłosiło, że Lang nakręci dramat kryminalny „Fury”, znany również pod roboczym tytułem „The Crowd Rules”. Film, w którym główne role zagrali Sylvia Sidney i Spencer Tracy, miał mocno publicystyczny charakter, rzucając oskarżenie na pogardliwy stosunek do prawa i stadny instynkt mafii. Film oparty został na historii o tym, jak w małym amerykańskim miasteczku, w wyniku plotek mafia niemal zmasakrowała niewinnego człowieka, który następnie z nie mniejszą furią zemścił się na mafii, próbując za wszelką cenę doprowadzić do ukarania kilkudziesięciu osób za lincz. Film odniósł sukces krytyczny i kasowy oraz był nominowany do Oscara za najlepszy scenariusz. W 1995 roku film znalazł się w Narodowym Rejestrze Filmowym wybranym przez National Film Preservation Board do przechowywania w Bibliotece Kongresu.

Relacje między Langiem a zespołem twórców podczas kręcenia filmu nie układały się i tylko dzięki staraniom producenta filmu Josepha L. Mankiewicza studio nie zawiesiło Langa w pracy. Po ukończeniu filmu Lang negatywnie wypowiadał się o M.G.M. w wielu wywiadach podczas końcowej fazy montażu filmu i ostatecznie został bez pracy.

Hollywoodzką karierę Langa uratowała aktorka Sylvia Sidney, która jako jedna z nielicznych chciała pracować z Langiem. Sydney zawarła osobisty kontrakt z niezależnym producentem Walterem Wagnerem, pod warunkiem, że Lang wyreżyseruje ich film. Podczas pracy nad dramatem kryminalnym Life Gives Once, Wagner dał Langowi pełną swobodę działania. Film opowiada historię miłości byłego skazańca (Henry Fonda) i sekretarki prawnika (Sylvia Sidney), którzy chcą wieść uczciwe i szczęśliwe życie, ale niesprawiedliwy los popycha ich na przestępczą ścieżkę i uciekają przed władzami. Nieszczęśni bohaterowie Langa wzbudzają sympatię widzów, ale jednocześnie piętnują wymiar sprawiedliwości, który jest zbyt zainteresowany okrutnym ukaraniem bohatera i media, które chętnie widzą go skazanego. Produkcja Langa charakteryzuje się „czystym ekspresjonistycznym stylem, który wywarł ogromny wpływ na powojenny film noir: zawsze jest noc, zwykle pada deszcz, a kamera unosi się nad bohaterami niczym ciężka ręka przeznaczenia”. Oryginalna 100-minutowa wersja filmu zawierała około 15 minut, które zawierały sceny przemocy, bezprecedensowe w tamtych czasach. Film został doceniony przez krytyków i osiągnął dobre wyniki kasowe. Podobnie jak Furia, był prekursorem gatunku film noir, a także położył podwaliny pod podgatunek, który stał się znany jako „Lovers on the Run”. Pomimo udanej premiery w styczniu 1937 roku, „Lang zyskał nowych wrogów swoim zachowaniem i przemówieniami”.

W maju 1937 roku Lang podpisał dwuletni kontrakt z Paramount Studios na realizację trzech filmów. Ukończony latem 1938 roku dramat romantyczny z elementami komediowymi i satyrycznymi „Ty i ja” opowiadał o dwójce byłych więźniów (George Raft i ponownie Sylvia Sidney) pracujących w domu towarowym, którzy zamierzają się pobrać i jednocześnie planują obrabować własny sklep. Film okazał się kompletnym rozczarowaniem, a wytwórnia Paramount winą za porażkę obarczyła Langa. Wiosną 1939 roku kontrakt Langa został rozwiązany po jedynym wyreżyserowanym przez niego filmie.

14 sierpnia 1939 roku Lang otrzymał amerykańskie obywatelstwo, a pod koniec roku poznał producenta i łowcę talentów Sama Jaffe’a, który „zapewnił stabilność jego hollywoodzkiej karierze”. Jeff wiedział, że wytwórnia 20th Century Fox planuje sequel westernu Jesse James (1939) Henry’ego Kinga i zasugerował Langowi reżyserię. Szef studia Darryl Zanuck zaakceptował ten pomysł i Lang podpisał kontrakt na wyreżyserowanie Powrotu Franka Jamesa (1940). Ten western, daleki od historycznej wierności, opowiada o zemście Franka Jamesa (Henry Fonda) na zabójcach jego brata. W filmie tym swoją pierwszą rolę zagrała przyszła gwiazda Gene Tierney. Lang pracował następnie w wytwórni Fox przy innym westernie, Western Union (1941), również nakręconym w Technicolorze. Oba filmy zostały docenione przez krytyków i odniosły sukces wśród widzów. Ostatecznie Zanuck był zadowolony z obu filmów, a Lang został zakontraktowany przez Fox do wyreżyserowania kilku kolejnych.

Kolejny film Langa, thriller Obława (1941), opowiadał o prześladowaniu przez Gestapo angielskiego zawodowego myśliwego podejrzanego o próbę zamachu na Hitlera. Krytycy uznali go za jeden z najlepszych filmów roku, co oznaczało powrót Langa do grona najbardziej szanowanych reżyserów Hollywood. Lang miał nadzieję, że sukces filmu przyniesie mu propozycje wyreżyserowania bardziej interesujących filmów. Kolejne dwa dzieła Langa nie zostały jednak nigdy ukończone. Najpierw odniósł się do kamicy żółciowej, a następnie opuścił Fox w 1942 roku.

W tym samym roku, wraz z Bertoltem Brechtem, Lang rozpoczął pracę nad scenariuszem filmowym opowiadającym o zamachu na praskiego gauleitera Reinharda Heydricha (zabitego krótko wcześniej przez czeskich bojowników ruchu oporu) i wynikającym z niego odwecie na ludności cywilnej. Powstał dramat wojenny The Executioners Also Die! (1943), wyreżyserowany przez Langa i wyprodukowany przez Arnolda Pressburgera, został doceniony przez krytyków i nominowany do dwóch Oscarów (za muzykę i dźwięk). Film zdobył Międzynarodową Nagrodę Krytyków na Festiwalu Filmowym w Wenecji w 1946 roku.

Kontynuował karierę w USA: 1944-1948

W 1944 roku Lang osiągnął szczyt swojej amerykańskiej kariery, gdy na ekrany kin weszły dwa pięknie przyjęte filmy – Ministerstwo strachu i Kobieta w oknie.

Ministerstwo strachu (1944) powstało na podstawie powieści Grahama Greene’a, do której prawa posiadało Paramount Pictures, a Lang powrócił do tego studia, by wyreżyserować film. Akcja filmu rozgrywa się w czasie II wojny światowej w Londynie, gdzie nieszczęśliwy biedak (Ray Milland), świeżo po wyjściu ze szpitala psychiatrycznego, jak na ironię staje się celem prześladowań zarówno ze strony siatki nazistowskich szpiegów, jak i lokalnej policji, która podejrzewa go o popełnienie morderstwa. Film ten zapoczątkował serię filmów noir Langa, które przyniosły mu sławę w Hollywood.

Miesiąc później ukazał się film noir Kobieta w oknie (1944), który Lang wyreżyserował na sugestię scenarzystki i niezależnej producentki Nunnally Johnson. Film opowiada ponurą historię niedorosłego, pełnego dobrych intencji profesora psychologii kryminalnej (Edward G. Robinson), który zakochuje się w femme fatale (Joan Bennett), a przez przypadek i własną słabość zabija mężczyznę, tuszuje zbrodnię, a następnie staje się obiektem szantażu. Film pokazuje, że „dobro i zło są obecne we wszystkim, a wybory moralne są często podyktowane okolicznościami”.

W 1945 roku Lang, wraz z aktorką Joan Bennett, producentem Walterem Wagnerem i scenarzystą Dudleyem Nicholsem, założył firmę producencką Diane Productions, nazwaną tak na cześć córki Bennett. Pierwszą produkcją Langa dla Diana Productions był film noir Sin Street (1945), który był najbardziej niezależnym filmem Langa w jego latach w Stanach Zjednoczonych, ponieważ producenci nie mieli żadnego wpływu na jego pracę. Film ten, będący remakiem Suka (1931) Jeana Renoira, był pod wieloma względami kontynuacją poprzedniego filmu Langa, opowiadając historię skromnego księgowego (Edward G. Robinson), który zakochuje się w śmiertelnej piękności (Joan Bennett), ujawniając zarówno jego niewidoczny potencjał twórczy, jak i głębię jego moralnego upadku. Lang jest „niezrównany w swojej zdolności do przekazywania desperacji nieszczęśliwych, naiwnych ofiar w surowym, prawdziwym świecie”. Prace nad filmem przeciągały się, a szukając wsparcia ekonomicznego, Lang podpisał dodatkową umowę z Universal na udział w projekcie w postprodukcji. Ponieważ morderca pozostaje bezkarny w finale filmu, film napotkał problemy cenzuralne, ponieważ takie zakończenie było sprzeczne z obowiązującym wówczas kodeksem Hayesa. Film odniósł sukces kasowy. Film, podobnie jak Kobieta w oknie, jest dziś jednym z klasyków gatunku film noir.

Następnie Lang wyreżyserował thriller szpiegowski Cloak and Dagger (1946) z Garym Cooperem w roli głównej, zamierzając opowiedzieć historię nadejścia nowej ery nuklearnej po zakończeniu II wojny światowej. Kierownictwo Warner Bros. odrzuciło jednak zaproponowane przez Langa zakończenie, przekształcając film w konwencjonalny thriller romantyczny o polowaniu na tajemnice nuklearne.

Kolejny film Langa, The Secret Behind the Door (1948), łączył w sobie gatunkowe elementy gotyckiego thrillera, psychologicznego horroru i freudowskiego melodramatu, opowiadając historię młodej kobiety (Joan Bennett w swojej trzeciej i ostatniej współpracy z Langiem), która podejrzewa męża o chęć jej zabicia. Film został fachowo wyreżyserowany i pięknie zagrany przez utalentowaną obsadę, ale z powodu słabo opracowanego scenariusza otrzymał mieszane recenzje od krytyków i całkowicie zawiódł w kasie. Universal, dystrybutor filmu, po poniesieniu rekordowych strat zdecydował się zerwać współpracę z Diana Productions, która wkrótce potem w ogóle przestała istnieć.

Ostatnie lata w Hollywood: 1950-1956

Ostatnie siedem lat Langa w Hollywood było jego najbardziej produktywnymi, z dziesięcioma filmami w tym okresie. Ale ten okres jego kariery to także najniższa jakość dzieł, z których tylko „Potyczka w nocy” (1952) i „Wielki żar” (1953) są naprawdę wybitne.

Po porażce Tajemnicy za drzwiami Lang został zmuszony do poszukiwania nowego producenta, podpisując kontrakt na dwa filmy z małą niezależną firmą produkcyjną Fidelity Pictures. Pierwszy z tych filmów, dramat kryminalny The House by the River (1950), był jedynym filmem klasy B w dorobku Langa. Rozgrywający się pod koniec XIX wieku, opowiada historię pechowego i okrutnego pisarza, który przypadkowo morduje swoją pokojówkę podczas próby gwałtu, a następnie angażuje swojego dobrodusznego brata w zatuszowanie zbrodni. Brat staje się głównym podejrzanym, a pisarz zyskuje sławę, poświęcając morderstwu swoją nową książkę. Film odniósł zdecydowany sukces w Stanach Zjednoczonych, ale słabo sprzedawał się za granicą, stając się ostatecznie najbardziej nieznanym dziełem Langa z okresu hollywoodzkiego.

W tym samym roku Lang, który był winien wytwórni Twentieth Century Fox jeden film, wyreżyserował dla niej dramat wojenny American War in the Philippines (1950), w którym amerykański oficer marynarki wojennej (Tyrone Power) w 1942 roku organizuje walkę filipińskich partyzantów z japońskimi najeźdźcami. Film ten zebrał najgorsze recenzje krytyków i uważany jest za jeden z najsłabszych w karierze reżysera, choć odniósł spory sukces ekonomiczny.

Lang wypuścił trzy filmy w 1952 roku. Western Notorious Ranch (drugi film dla Fidelity) miał premierę w lutym, dramat Skirmish in the Night w marcu, a film noir Blue Gardenia w Wigilię Bożego Narodzenia. Psychologiczny western Notorious Ranch koncentruje się na historii zemsty młodego bohatera, który poluje na zabójców swojej narzeczonej. Film jest pamiętny ze względu na trójkąt miłosny z udziałem młodego mściciela (Arthur Kennedy), szefa bandytów (Mel Ferrer) i ranczera (Marlene Dietrich), który służy jako kryjówka dla gangu. Pomimo tego, że Dietrich była 13 lat starsza od pierwszego i 16 lat starsza od drugiego aktora, nadal promieniowała seksapilem nawet po pięćdziesiątce. Melodramat „Potyczka w nocy” oparty na sztuce Clifforda Odetsa opowiada o splątanych relacjach miłości, przyjaźni, obojętności, obrzydzenia i oszustwa, które łączą kilka małżeństw w małym rybackim miasteczku w Nowej Anglii. W rolach głównych wystąpili Barbara Stanwyck i Robert Ryan, a niewielką rolę zagrała Marilyn Monroe. W filmie noir Blue Gardenia, z Anne Baxter i Richardem Conte w rolach głównych, Lang opowiada historię śledztwa w sprawie morderstwa artysty (Raymond Burr), zręcznie bawiąc się symbolami miejskiego środowiska swoich czasów – telefonem (który działa jako narzędzie przeznaczenia dla bohaterów), wpływem mediów i rosnącą popularnością muzyki popularnej (reprezentowanej przez Nat King Cole).

W pierwszej połowie 1953 roku Harry Cohn, szef Columbia Pictures, zaproponował Langowi kontrakt i o dziwo, niechętny do współpracy Lang dobrze współpracował z temperamentnym Cohnem. Pierwszą produkcją Langa dla Columbii był film noir The Big Heat (1953). Bohater filmu, policyjny detektyw (Glenn Ford), wdaje się w walkę z mafią kontrolującą miasto po brutalnym morderstwie jego żony, nie zatrzymując się przed niczym i ignorując fakt, że jego działania pośrednio powodują śmierć czterech niewinnych kobiet. Film znany jest z bezprecedensowo wysokiego poziomu przemocy jak na swoje czasy, zwłaszcza w jednej pamiętnej scenie gangster (Lee Marvin) pluje wrzącą kawą w twarz bohaterki (Gloria Graham). Film stał się jednym z najbardziej udanych filmów Langa na arenie międzynarodowej, choć w Stanach Zjednoczonych odniósł jedynie umiarkowany sukces. W 2011 roku film został włączony do National Film Registry, wybranego przez US National Film Preservation Board do przechowywania w Bibliotece Kongresu.

Drugim i ostatnim filmem Langa dla Kolumbii był film noir The Human Desire (1954). Film oparty jest na powieści Emile’a Zoli The Beast Man (1890) i jest remakiem filmu z 1938 roku o tym samym tytule w reżyserii Jeana Renoira. Akcja filmu rozgrywa się w amerykańskim węźle kolejowym na Środkowym Zachodzie w latach po wojnie koreańskiej, a główne role grają Glenn Ford i Gloria Graham, podobnie jak w poprzednim filmie Langa. „Choć nie jest to jedno z arcydzieł noir Langa, ta bezwzględna opowieść o zdradzie i szantażu przypomina, że nawet niezłe filmy Langa pozostają żywe, trzymające w napięciu i fascynujące”.

W 1954 roku Lang powrócił do Metro-Goldwyn-Mayer, by wyreżyserować kostiumowo-przygodowy melodramat Munfleet, opowiadający o polowaniu przemytników na bezcenny diament w brytyjskim nadmorskim miasteczku Munfleet w połowie XVIII wieku. Pomimo mocnej obsady (Stuart Granger i George Saunders) i dość wysokiej jakości produkcji, film przyniósł studiu ponad milion dolarów strat.

Ostatnimi dwoma dziełami Langa w Stanach Zjednoczonych były filmy noir While the City Sleeps (1956) i Beyond Reasonable Doubt (1956), wyprodukowane przez niezależnego producenta Berta E. Friedloba dla RKO Studios. Akcja filmu noir While the City Sleeps rozgrywa się w połowie lat 50. w Nowym Jorku. Łączący w sobie elementy thrillera detektywistycznego o polowaniu na maniaka, przejmującego dramatu o walce o władzę w gigantycznej korporacji medialnej i komentarza społecznego na temat obyczajowości mediów (w tym negatywnego wpływu komiksów na umysły młodych ludzi), film zawiera doskonałe występy gwiazdorskiej obsady, w tym między innymi Dany Andrewsa, George’a Sandersa, Vincenta Price’a i Idy Lupino. W swoim ostatnim amerykańskim filmie i trzecim „gazetowym” noir, Beyond Reasonable Doubt (1956), Lang zgłębia temat słuszności kary śmierci opartej na poszlakach i ponownie dotyka mediów we współczesnym społeczeństwie. Pomimo wysokiej jakości pracy produkcyjnej i zaangażowania gwiazd (po raz kolejny w roli głównej wystąpił Dan Andrews), film cierpiał z powodu słabo napisanego scenariusza, mało imponującej gry aktorskiej i wizualnej monotonii z powodu ograniczonych funduszy. Podczas kręcenia filmu Lang był w ciągłym konflikcie z producentem Bertem E. Friedlobem. Po zakończeniu pracy Lang wyładował swoją złość na hollywoodzkiej machinie i oświadczył, że nie chce kręcić kolejnego filmu w Hollywood. Potem przygotował jeszcze kilka scenariuszy, ale tym razem żaden z prominentnych producentów nie wyraził chęci współpracy z nim.

Zakończenie kariery filmowej w Europie: 1957-1963

W 1956 roku Lang po raz pierwszy odwiedził RFN i omówił kilka projektów, ale wrócił do Beverly Hills bez konkretnych planów. Pod koniec 1957 roku odpowiedział na ofertę niemieckiego producenta Arthura Braunera i wyreżyserował The Indian Tomb (Das Indische Grabmal, 1959) oraz Die tausend Augen des Dr. Mabuse (The Thousand Eyes of Dr. Mabuse, 1960). W 1963 roku Lang zagrał samego siebie w filmie Le mepris (Pogarda) Jean-Luca Godarda. W 1964 roku był przewodniczącym jury Festiwalu Filmowego w Cannes.

Życie osobiste

W latach 1919-1920 Lang był żonaty z Elisabeth Rosenthal, a w latach 1922-1933 z Theą von Harbou. Lang był żonaty z Elisabeth Rosenthal, a w latach 1922-1933 z Theą von Harbou.

W 1971 roku potajemnie poślubił Lily Latté, sekretarkę, asystentkę i partnerkę życiową, którą poznał na początku lat 30. XX wieku.

Z żadnego z tych małżeństw nie było dzieci.

Fritz Lang zmarł w Beverly Hills 2 sierpnia 1976 roku. Został pochowany w Hollywood Hills.

Scenarzysta

Źródła

1. Ланг, Фриц
2. Fritz Lang
3. Patric McGilligan. Fritz Lang. The Nature of the Beast. Farber and Farber, London 1997, p. 11-12
4. Peter W. Jansen, Wolfram Schütte (Hrsg.): Fritz Lang. Hanser Verlag München, S.143
5. Patric McGilligan. Fritz Lang. The Nature of the Beast. Farber and Farber, London 1997, p. 87-88
6. Prononciation en haut allemand standardisé retranscrite selon la norme API
7. M. Dowd & R. Hensey, The Archaeology of Darkness, p. 7, Oxbow Books, 2016 (ISBN 9781785701948).
8. Andreas Weigel: Fritz Langs familiäre Gars-Verbindungen und Fritz Langs unterbundene Hilfeleistung. In: Stars in Gars. Schaffen und Genießen. Künstler in der Sommerfrische. Herausgegeben vom Museumsverein Gars. Zeitbrücke-Museum Gars, Gars 2017, ISBN 978-3-9504427-0-0, S. 9–174, hier S. 76 ff., 123 ff. sowie S. 169 (Anmerkungen).
9. ^ Aurélien Ferenczi, Fritz Lang, Cahiers du Cinéma, 2007.
10. ^ Sandro Bernardi, L’avventura del cinematografo, p. 134.
11. ^ Jean-Luc Godard, Il cinema è il cinema, traduzione di Adriano Aprà, Milano, Garzanti 1981.
12. ^ Sequenza iniziale de Le mepris di Jean-Luc Godard in cui recita Fritz Lang