Enrico Dandolo

Mary Stone | juli 23, 2023

Samenvatting

Enrico Dandolo († 1 juni 1205 in Constantinopel) is waarschijnlijk de bekendste en meest controversiële doge van Venetië. Hij was in functie van 1 juni 1192 tot aan zijn dood. Als men de “Venetiaanse traditie” volgt, zoals de door de staat gecontroleerde geschiedschrijving van Venetië meestal wordt beschreven, was hij de 41e van in totaal 120 dogen. Hij is controversieel vanwege zijn rol in de heroriëntatie van de Vierde Kruistocht (1202-1204) tegen de christelijke steden Zara en Constantinopel.

Dit leidde tot de plundering van de metropool en de oprichting van het Latijnse Rijk, waarvan de Venetianen onder leiding van Dandolo “drie-achtste” kregen. Deze verovering wordt beschouwd als het beginpunt van de grote machtspositie van Venetië, maar ook als het begin van het einde van het Byzantijnse Rijk. De omleiding van de kruistocht, waarvan Venetië de schepen had voorgefinancierd, verliep in drie fasen: Om hun schulden te verminderen, veroverden de kruisvaarders eerst het christelijke Zara voor Venetië. Tegen de pauselijke weerstand in en na onrust binnen het leger, zeilden de overgebleven kruisvaarders van daaruit naar Constantinopel om een Byzantijnse troonpretendent te helpen die naar hen was gevlucht om te regeren. Toen hij zijn royale beloften niet nakwam, veroverden de kruisvaarders uiteindelijk de veruit grootste christelijke stad en ging een deel van de stad in vlammen op. Gestolen schatten en relikwieën sieren vandaag de dag talloze kerken in Europa.

Enrico Dandolo kwam uit een van de invloedrijkste families van de Republiek Venetië. Er is echter bijna niets bekend over zijn leven voor ongeveer 1170, zelfs zijn directe familierelaties zijn slechts gedeeltelijk opgehelderd. Hij was getrouwd met een Contessa, met wie hij minstens één zoon had. Hij was een lange-afstandshandelaar en na de verdrijving van de Venetianen uit de Byzantijnse hoofdstad in 1171 was hij ook actief in diplomatieke diensten.

De historiografie overdreef de rol van Dandolo als alomtegenwoordige wetgever, organisator, vloot- en legeraanvoerder. Ze eigende hem toe als ideaalbeeld van patriottisme, oorlogszuchtige expansiedrift en tegelijkertijd van zelfbesef door afstand te doen van de keizerlijke kroon. Of het veroordeelde hem als een wraakzuchtige of cynische, in ieder geval berekenende en hypocriete verrader van de christelijke zaak, die de afleidingsmanoeuvre tegen Constantinopel vanaf het begin had bedacht als wraakactie, hoewel de paus de kruisvaarders had geëxcommuniceerd. De interpretaties variëren hier van een gelegenheid om wraak te nemen voor de verblinding die hij had opgelopen in Constantinopel of voor de slechte behandeling van de Venetianen door de “Grieken”, tot een aaneenschakeling van individuele beslissingen waarbij de Doge alleen handelde binnen het kader van de Venetiaanse constitutionele realiteit, die hem weinig speelruimte liet. Volgens Giorgio Cracco behartigde Dandolo pas in de loop van de kruistocht in toenemende mate de belangen van zijn talrijke landgenoten die in het oosten actief waren en de steeds autonomer wordende veroveraars van een nieuw rijk – wanneer dat opportuun was ook tegen de moederstad Venetië. Jaren later kon Venetië haar gezag doen gelden over de veroveraars.

Terwijl Dandolo werd toegeëigend als voorloper van koloniale ambities en de verovering van Constantinopel werd gerechtvaardigd door culturele en morele superioriteit over de Byzantijnen, slaagde de geschiedschrijving er pas in de postkoloniale en postfascistische periode in om zoveel mogelijk af te stappen van achterwaartse projecties. Het was dan ook pas in recente tijden dat Dandolo sterker werd geplaatst binnen het kader van de vernauwende handelingsmogelijkheden van de dogen binnen hun samenleving.

Maar ook de vertelstijlen van de drie belangrijkste bronnen, die sterk gedomineerd worden door Franse en Byzantijnse tradities, zijn kritisch bekeken. Dit zijn de Franstalige kronieken van Geoffroi de Villehardouin en Robert de Clari en de Griekstalige kroniek van Niketas Choniates. Een reeks individuele documenten maakt het ook mogelijk om de anders nauwelijks gedocumenteerde daden van Dandolo voor de kruistocht beter te classificeren. Desondanks is de integratie van belangrijke documenten die dichter bij de tijd van de veldslagen werden geschreven slechts gedeeltelijk geslaagd. Dit geldt vooral voor brieven die wijzen op scherpe conflicten binnen het kruisvaardersleger, maar ook tussen de leiders van de kruistocht en de gewone “pelgrims”. Deze conflicten werden grotendeels verdoezeld door de vier hoofdlijnen van de traditie die voortvloeiden uit de politieke conflictsituatie – dat wil zeggen de Byzantijnse, de Venetiaanse, de pauselijke en die van de kruisvaarders uit de midden- en hogere adel, vooral in Frankrijk. Dit was echter vooral te danken aan de door de staat gecontroleerde geschiedschrijving van Venetië, die de acties van Dandolo legitimeerde en sinds de kroniek van Doge Andrea Dandolo (1343-1354) bijna een half millennium lang nauwelijks afwijkende interpretaties toestond.

Alleen de enorme sociale en politieke reikwijdte van de Vierde Kruistocht met zijn kroniektraditie, samen met de weinige oudere documenten van verschillende herkomst, werpen enig licht op deze centrale hoofdpersoon van de campagne, over wiens motieven en houdingen bijzonder weinig met zekerheid kan worden gezegd. Dit opvallende gebrek aan bronnen voor zo’n centrale figuur heeft te maken met het feit dat Dandolo leefde in een tijdperk waarin het schrift al in toenemende mate werd gebruikt in Italië, waarin de Romeinse traditie nooit helemaal werd afgebroken, maar het pragmatische schrift zich nog in een vroeg stadium van zijn ontwikkeling bevond. Dit geldt des te meer voor de technieken van bewaren en indexeren, en in het algemeen voor het beschikbaar maken van geschreven herinneringen op het gebied van administratie, recht en economie. Hoewel veel kerkelijke instellingen, vooral kloosters, hun bezittingen bewaarden, hadden andere instellingen met minder continuïteit hier minder ervaring mee en werden hun bezittingen, vooral documenten, vaak verspreid en vernietigd, verloren of vergeten.

De Italiaanse gemeente stond nog maar aan het begin van een gereguleerde schriftelijke vorm van de kleine en uiterst rudimentaire, discontinue staatsorganen en -organen, die overwegend ad hoc werden samengesteld om bepaalde taken op te lossen. Een paar decennia later was de gevestigde schriftelijke vorm van notulen en stemresultaten, verslagen en correspondentie nauwelijks nodig tussen en binnen het nog kleine aantal organen en commissies ten tijde van Dandolo. Niettemin concentreerden de twee belangrijkste organen, de Kleine en Grote Raad, de macht van de invloedrijkste families in de stad en dienden ze om conflicten en belangen in evenwicht te brengen in een samenleving die nog steeds grotendeels mondeling georganiseerd was. Hun ontwikkeling begon met de eerste oprichting van een rudimentaire magistratuur, het consilium sapientium in de tijd van Doge Pietro Polani, toen Dandolo misschien in de dertig was.

Het is tegen deze geschreven culturele achtergrond dat de onzekerheden die tot op de dag van vandaag voortduren over persoonlijkheid, oorsprong en zelfs in de reconstructie van de verwantschapsbetrokkenheid in de structuren van Venetië, die werden gedomineerd door enkele tientallen families, moeten worden gerangschikt.

Er is weinig bekend over de eerste zes decennia van het leven van Enrico Dandolo, die wordt beschouwd als de bekendste doge. Zijn berekende geboortejaar – de bronnen dichterbij in de tijd noemen hem alleen “senex” (“oud”) – is gebaseerd op het feit dat Marin Sanudo de Jongere (1466-1536), een kroniekschrijver die ongeveer drie eeuwen na Dandolo schreef, opmerkt dat de laatste al 85 jaar oud was ten tijde van zijn verkiezing tot Doge, d.w.z. in 1192.

Enrico kwam uit de familie Dandolo van San Luca, een eiland en parochie die na 1172 behoorde tot een van de zes nieuw opgerichte sestieri, namelijk die van San Marco. Dit maakte hem lid van de twaalf meest prestigieuze, invloedrijke en oudste families in Venetië, de zogenaamde “apostolische” families. Naast de Dandolo waren dat de Badoer, de Barozzi, de Contarini, de Falier, de Gradenigo, de Memmo, de Michiel, de Morosini, de Polani, de Sanudo en de Tiepolo. Vooral met de Tiepolo concurreerden de Dandolo om het leiderschap. Volgens de legende verschenen de Dandolo al rond 727 bij de verkiezing van de (waarschijnlijk eerste) Doge Orso of Ursus, op wiens familie verschillende van de oudste families van Venetië teruggingen.

De politieke opkomst van Enrico Dandolo was niet alleen te danken aan zijn persoonlijke capaciteiten, maar ook aan het belang van de familie Dandolo als een van de meest vooraanstaande families in Venetië. Zijn eigen werk moet zeer gunstig zijn geweest voor de familie, want na hem leverden zij alleen al drie andere Doges. Dit waren Giovanni (1280-1289), Francesco (1329-1339) en vooral Andrea Dandolo (1343-1354). Maar deze hoogste ambten van de staat weerspiegelden slechts het topje van de stijging die direct werd bevorderd door Enrico’s ambt als doge. Zijn eigen zoon Ranieri had zijn vader al vertegenwoordigd als vicegent in Venetië van 1202 tot 1205 († 1209), en zijn kleindochter Anna Dandolo was getrouwd met de Servische koning Stefan Nemanjić. Hun zoon Stefan Uroš I was op zijn beurt koning van Hongarije van 1243 tot 1276.

Onder dit niveau had de familie al verregaande invloed voor de tijd van Enrico. Zijn oom, die ook Enrico heette († 1182), was patriarch van Grado. Andere leden van de wijdverspreide familie behoorden tot de dichtste kring van adviseurs van de doge, de consiliarii. In sommige gevallen is het niet mogelijk om te beslissen of ze een en dezelfde persoon waren, omdat veel van de dandolo dezelfde naam droegen, wat er soms toe heeft geleid dat zelfs historici verkeerde conclusies hebben getrokken.

Noch de naam van Enrico’s vader kan als zeker worden beschouwd, noch zijn de naam en de familie van herkomst van zijn moeder bekend. Vitale Dandolo wordt vaak genoemd als zijn vader. Deze Vitale werd beschouwd als de “wereldlijke patriarch” van de Dandolo di San Luca (naast de oudere Enrico als “kerkelijke patriarch”), die ook actief was als gezant in Constantinopel. Hij verdwijnt echter uit de bronnen in 1175 zonder dat duidelijk is wie nu zijn grootclan voortzet. Mogelijk werd deze rol overgenomen door Enrico’s broer Andrea Dandolo, die vanaf 1173 meerdere keren verschijnt als iudex. Dit kan een reden zijn waarom zonder verder bewijs werd aangenomen dat Vitale Enrico’s vader was. Een Giovanni, die zichzelf “filius quondam Vitalis” noemde, verschijnt nooit als iudex. Enrico’s broer Andrea daarentegen was iudex aan het hof van de Doge onder Sebastiano Ziani, misschien al vanaf 1173. Thomas Madden gaat ervan uit dat Andrea deze post vrijmaakte voor zijn broer Enrico toen deze terugkeerde uit Egypte in 1174 of 1175. Enrico en zijn broer Andrea verschijnen meerdere keren samen. Enrico noemt zijn broer, aan wie hij in 1183 volmacht gaf voor alle schriftelijke en mondelinge overeenkomsten, zelfs “dilectus frater meus” (‘mijn geliefde broer’). Andrea bleef in zijn naaste omgeving, zelfs nadat Enrico Doge werd in 1192.

Het blijft daarom grotendeels onduidelijk wie de vader van de twee broers was. De oudere Enrico, dan Vitale, Pietro, zeer waarschijnlijk ook een Bono, waren broers, misschien zonen van Domenico Dandolo; Marco en Giovanni waren neven van de genoemde patriarch Enrico Dandolo. Alleen dit kan als zeker worden beschouwd, dat de broers Andrea en Enrico Dandolo misschien op hun beurt zonen waren van Pietro, Bono of Vitale.

Zelfs in standaardwerken stapelen de tegenstrijdigheden zich op met het oog op deze moeilijke bronvermelding. In het derde deel van de Encyclopedie van de Middeleeuwen, gepubliceerd in 1986, schreef Antonio Carile bijvoorbeeld beknopt dat Dandolo’s eerste huwelijk “Felicita” was, een dochter van de procurator van San Marco Pietro Bembo, en zijn tweede huwelijk was met Contessa, die mogelijk tot de familie Minotto behoorde. Uit deze huwelijken kwamen vier zonen voort: Marino, Ranieri, Vitale en Fantino. Alvise Loredan, vijf jaar voor Carile, was in zijn werk I Dandolo ook uitgegaan van deze vier zonen en de twee genoemde huwelijken.

Een aantal veronderstellingen over deze relatie, zoals dat Enrico Dandolo twee keer getrouwd was, worden echter al lang als dubieus beschouwd. In 1982 uitte Antonino Lombardo bijvoorbeeld twijfels over een eerste huwelijk met de genoemde “Felicita”. Het enige dat als zeker kan worden beschouwd, zoals het hoofd van het Staatsarchief van Venetië Andrea Da Mosto schreef, is dat Enrico Dandolo op zijn laatst in 1183 getrouwd was met Contessa, zoals een document uit het klooster van San Zaccaria bewijst. “Felicita Bembo” – hier gaat de fout volgens Thomas Madden waarschijnlijk op terug – komt voor in een genealogie van 1743; Madden beschouwt haar als een latere uitvinding. De genoemde genealogie van 1743 is de voortzetting van de Famiglie nobile venete van Marco Barbaro door Antonio Maria Tasca, die zich in het Staatsarchief van Venetië bevindt als Arbori dei patritii veneti ricoppiati con aggiunte di Antonio Maria Fosca, 7 vols (3:177).

Maar niet alleen over het huwelijk van Dandolo bestond lange tijd onzekerheid. De opvatting die voor het eerst naar voren werd gebracht door Karl Hopf dat Marino moest worden beschouwd als Enrico’s zoon was, zoals Raymond-Joseph Loenertz in 1959 stelde, te wijten aan verwarring met een drager van dezelfde naam. Vitale, die het bevel voerde over de Venetiaanse vloot voor Constantinopel, was “mogelijk een zoon van zijn broer Andrea”, dus niet van Enrico, maar van zijn neef, zoals Karl-Hartmann Necker in 1999 aannam. Vitale was ook een van de twaalf keurvorsten die in 1204 de keizer van het Latijnse Rijk zouden bepalen. Alleen Ranieri, of misschien Fantino, kan worden beschouwd als de zoon van Enrico Dandolo. Ranieri vertegenwoordigde zijn vader Enrico tijdens de kruistocht in Venetië als onderkoning; hij stierf in 1209. Fantino zou de Latijnse patriarch zijn geworden in het door de kruisvaarders in 1204 nieuw gecreëerde Latijnse Rijk, hoewel Heinrich Kretschmayr dit meer dan een eeuw geleden betwistte. Thomas Madden ontkent het bestaan van een patriarch met de naam Fantino, evenals het bestaan van een Fantino Dandolo in Venetië in die tijd. Deze komt alleen voor in het werk van Marino Sanudo.

Uiteindelijk blijft er dus maar één verzekerde zoon over, namelijk Ranieri, één zoon of neef, namelijk Vitale, en maar één huwelijk, namelijk dat met Contessa. Maar deze bevindingen worden maar langzaam geaccepteerd. Nog in 2006 vermeldde Marcello Brusegan de twee huwelijken in kwestie en de vier zonen, plus een dochter wiens naam hij niet noemt, maar die getrouwd zou zijn met Bonifatius van Montferrat, een van de leiders van de Vierde Kruistocht. Deze fout, die ook teruggaat op Sanudo, was al in 1905 door Heinrich Kretschmayr verworpen met de woorden dat de opvatting dat er “een dochter was wiens echtgenoot Bonifacio van Montferrat was” “zeker ook niet juist” was.

In Constantinopel, verreweg de grootste stad in het Middellandse Zeegebied, verbleef Enrico Dandolo mogelijk tientallen jaren, wat zou kunnen verklaren waarom hij pas heel laat opduikt in de bronnen in Venetië. Hoewel lokale bronnen hem ook niet noemen, hielden de Byzantijnse kroniekschrijvers zich in ieder geval weinig bezig met de omstandigheden in de Italiaanse koopmanskolonies Venetië, Genua, Pisa en Amalfi in hun hoofdstad, die allemaal rond de Gouden Hoorn waren gegroepeerd.

Enrico Dandolo komt voor het eerst voor in de bronnen in 1172. In dat jaar ging hij als gezant samen met ene Filippo Greco († 1175) naar Constantinopel. De twee mannen moesten onderhandelen met keizer Manuel Komnenos (1143-1180), die op 12 maart 1171 alle Venetianen van Constantinopel had laten arresteren. De Venetianen waren ook uit het hele rijk verdreven, hun bezittingen geconfisqueerd en de koopmanskwartieren bij de Gouden Hoorn opgeheven. Venetië was dus beroofd van alle handelsprivileges die het eeuwenlang had verworven. De lagunestad had vervolgens een vloot naar de Egeïsche Zee gestuurd, maar was er niet in geslaagd om Manuel tot toegeving te dwingen. Dit was een economische ramp voor Venetië, dat een bevoorrechte positie in Byzantium had ingenomen, vooral sinds de chrysobull van 1082, zozeer zelfs dat het de economische en politieke onafhankelijkheid van het rijk dreigde te ondermijnen. Uiteindelijk veroorzaakten hevige rellen in Venetië zelfs de dood van Doge Vitale II. Michiel verloor zijn leven.

Kort na zijn mislukte diplomatieke missie naar Constantinopel, waarvoor Dandolo zeker was uitgekozen vanwege zijn uitstekende politieke en taalkundige kennis, verscheen hij voor de jonge Willem II van Sicilië. Deze laatste regeerde sinds 1171 alleen als koning over een van de machtigste rijken, dat al een eeuw lang Constantinopel probeerde te veroveren. Maar in de zomer van 1173 waren Byzantium en de Noormannen in onderhandeling over het huwelijk van de keizerlijke dochter Maria met Willem, dat uiteindelijk mislukte. Het was echter tijdens deze langdurige onderhandelingen dat in september 1175 via andere onderhandelaars een twintigjarige alliantie tussen Venetië en de Noormannen werd gesloten.

In de daaropvolgende jaren was Dandolo niet alleen actief als gezant – op 1 december 1172 was hij in Verona, waar hij als getuige optrad bij een akte voor Leonardo (Lunardo) Michiel, de zoon van de doge die in mei 1172 voor San Zaccaria was vermoord – maar bleef hij ook de zaken van zijn familie voortzetten. In september 1174 was hij bijvoorbeeld in Alexandrië, Egypte, waar hij voor zijn broer Andrea werkte aan de terugbetaling van een zogenaamde prestito marittimo, een commerciële lening voor maritieme handelsondernemingen, die laatstgenoemde vier jaar eerder had verstrekt aan de langeafstandshandelaar Romano Mairano. In april 1178 was hij weer in Venetië. Daar verschijnt hij onder de veertig keurvorsten van de nieuwe Doge Orio Mastropiero, die dit ambt bekleedt tot diens troonsafstand in juni 1192. In 1184 was Dandolo opnieuw in Constantinopel als gezant, samen met ene Domenico Sanuto.

Maar ergens tussen 1178 en 1183 moet hij zich hebben teruggetrokken uit alle commerciële zaken. Zo gaf hij in september 1183 een algemene volmacht aan zijn broer Andrea, samen met zijn vrouw Contessa (waarvan de afkomst niet bekend is) en Filippo Falier van San Tomà, om al zijn zaken te regelen, ‘sicut egomet facere deberem’. Waarom hij ‘dit moest doen’, zoals wordt gezegd, weten we niet, maar misschien was hij tegen die tijd al niet meer in staat om documenten te schrijven of te lezen die steeds minder omzeild konden worden in de commerciële sfeer.

Naast het feit dat Enrico Dandolo al erg oud was toen hij tot doge werd gekozen, draaide de historische verbeelding vooral om de kwestie van blindheid. Volgens de legende beval keizer Manuel in 1172 dat Enrico Dandolo, die als onderhandelaar optrad, verblind moest worden, een methode die al lang werd gebruikt om pretendenten van de keizerlijke troon uit te schakelen. Onder de slachtoffers in deze periode waren keizer Alexios V en Isaac II in 1204. Dit soort geruchten deed al de ronde na de verovering van Constantinopel. De oudste bron die melding maakt van een verblinding is de Kroniek van Novgorod uit het begin van de 14e eeuw: “Imperator … ocoulos eius vitro (itaque dux, quamvis oculi eius non fuerint effossi, non amplius cernebat quicquam”. Vanwege deze daad van geweld, waarbij de ogen niet werden verwijderd maar, zoals de kroniek van Novgorod beweert, werden vernietigd door een verblindende spiegel, zwoer Dandolo wraak, zoals latere kroniekschrijvers veronderstelden. En de gelegenheid om dit te realiseren kwam, volgens dit verslag dat vandaag de dag nog steeds verschijnt, na vier decennia geduldig wachten, met de Vierde Kruistocht.

Een argument tegen de verblindingstheorie is dat Enrico Dandolo in 1176 nog kon zien, zoals Donald E. Queller en Thomas F. Madden in 1999 stelden, zodat deze legende eerder moet worden geïnterpreteerd als een welkome gelegenheid om het sinistere karakter van de doge en dus van Venetië te onderbouwen, en dus om een soort persoonlijke vendetta voor te stellen. Heinrich Kretschmayr, auteur van een driedelige geschiedenis van Venetië, verwierp in 1905 al de opvatting van een verblinding op bevel van keizer Manuel: “Daſs in this legation Enrico Dandolo was completely or almost deprived of his sight by insidious precautions of Emperor Manuel is quite doubtful; he may just as have lost his sight through illness or wounding.” In deze context had Henry Simonsfeld drie decennia eerder al verslag gedaan van een “bekende, veelbetwijfelde gebeurtenis”, en Friedrich Wilken distantieerde zich al in 1829 door op te merken dat Andrea Dandolo en Sabellico “uitdrukkelijk beweerden dat deze verblinding gebeurde op bevel van keizer Manuel”.

De Nuovo Dizionario istorico van 1796, geschreven in het jaar voor het einde van de Republiek Venetië, weet daarentegen dat de onderhandelaar ’50 jaar eerder’ (dus in 1154) was verblind met een verhitte bronzen kling of plaat, die de ‘perfide’ keizer Manuel voor zijn ogen langs had getrokken, zonder uiterlijke sporen van verwonding achter te laten. Friedrich von Hurter schreef in 1833 ook dat Dandolo in 1172 of 1173 naar Constantinopel was gestuurd, waar de keizer hem “vanwege zijn onverzettelijke volharding liet verblinden door een gloeiende plaat die hij voor zijn ogen liet houden”.

Dandolo’s blindheid wordt bevestigd door Niketas Choniates, een hedendaagse Byzantijnse kroniekschrijver, en door de eerder genoemde Gottfried van Villehardouin, die hem in Venetië ontmoette. Bij deze gelegenheid somde Dandolo (in de woorden van Gottfried) zijn zwakheden op in een toespraak voor de San Marco kathedraal: ‘Et je sui vialz hom et febles, et avroie mestier de repos’ (‘En ik ben een oude man en zwak, en ik zou rust nodig hebben’). Maar blindheid wordt hier niet genoemd.

De Dandolo zelf cultiveerden later de legende van de verblinding door de vijandige keizer. Ze lieten het steeds opnieuw vertellen als onderdeel van de geschiedschrijving van de staat. Volgens de kroniekschrijver en doge Andrea Dandolo werd hij “aliqualiter obtenebratus” tijdens de legatie naar Constantinopel in 1172 omdat hij “pro salute patriae” de keizer woedend durfde te maken. Terwijl zijn origineel, de Chronologia Magna van Paulinus Minorita, ook bekend als Paolino Veneto († 1344), geschreven in de jaren 1320 en in tabelvorm, vermeldt dat Enrico Dandolo “corpore debilis” was, veranderde Andrea Dandolo, die Paulinus verder woord voor woord overnam, dit in “visu debilis”. Later werden hier anekdotes aan toegevoegd, zoals die over Sanudo die deed alsof hij nog kon zien tijdens een legatie in Ferrara in 1191.

De datum van de blindheid in 1172, en dus de blindheid op bevel van keizer Manuel, wordt ook tegengesproken door het feit dat Dandolo twee jaar later nog steeds in Alexandrië was, waar hij een document ondertekende dat de oudste bewaard gebleven autograaf van Dandolo is. Hij benadrukte dat hij in zijn eigen hand had geschreven: “ego Henricus Dandolo manu mea subscripsi”. Zijn handtekening is duidelijk en leesbaar. Aan de andere kant laat zijn handschrift in een document uit oktober 1176, waarin zijn “Ego Henricus Dando iudex manu mea subscripsi” onmiddellijk volgt op dat van de Doge, al een sterke onzekerheid zien, zoals typisch is voor blinden. Hij was waarschijnlijk steeds minder in staat om de lijn vast te houden naarmate hij de reeks letters toevoegde, zodat zijn hand in een boog naar beneden viel, letter voor letter. Thomas Madden gelooft dat dit bevestigt dat Dandolo leed aan een vorm van schorsblindheid als gevolg van een klap op het hoofd. Het is waarschijnlijk dat hij zelfs ten tijde van de Dogenverkiezing in 1178 nog niet volledig blind was. Maar in september 1183 maakte hij niet langer een “firma” in zijn eigen hand, in plaats daarvan staat er alleen “Signum suprascripti Henrici Dandolo qui hoc rogavit fieri” – dus hij had al iemand moeten vragen om in zijn plaats te tekenen. Later, als doge, ondertekende hij ook op deze manier, bijvoorbeeld op 16 augustus 1192 met “Signum suprascripti Domini Henrici Danduli, Dei gratia ducis, qui hoc fieri rogavit” of in september 1198 met “Signum manus suprascripti domini ducis, qui hoc fieri”.

De vraag of Dandolo volledig blind was, hield Friedrich von Hurter al in 1841 bezig, zij het alleen in een noot: “Villehardouin en Günther zeggen dat hij volledig blind was, maar de Venetiaanse kroniekschrijvers zeggen dat hij een zeer zwak gezicht had. Visu debilis en weer visu aliqualiter obtenebratus, zegt Dandulo; Sanutus III, IX f.: a Graecis abacinatus, quasi visum amisit”. De conclusie dat Dandolo misschien niet helemaal blind was, werd al bereikt door Friedrich Buchholz in het tijdschrift Geschichte und Politik van Karl Ludwig von Woltmann uit 1805; hij gelooft echter dat de verblinding werd veroorzaakt door een “ijzeren plaat”.

De blindheidskwestie zou niet zoveel aandacht hebben gekregen als ze niet herhaaldelijk het uitgangspunt was geweest voor Dandolo’s houding ten opzichte van de Byzantijnen, sterker nog, de feitelijke drijfveer voor zijn zo late politieke activiteiten in het hoogste ambt van Venetië. Er is vaak beweerd dat Dandolo de Byzantijnen haatte, maar ook dit kan niet worden bewezen in contemporaine bronnen.

Vanuit het oogpunt van handelspolitiek, wat waarschijnlijk een van de redenen was voor het zoeken naar een persoonlijke motivatie, was er allang geen reden meer om Byzantium aan te vallen, omdat de gevolgen van de catastrofe van 1171 geleidelijk gerelativeerd leken te worden. Zo liet keizer Manuel in 1179 gevangenen en goederen vrij; zelf stierf hij het jaar daarop. Na het bloedbad van 1182 in Constantinopel, waarbij duizenden Latijnen omkwamen, maar deze keer waren er nauwelijks Venetianen bij omdat ze niet eens in de stad waren, liet keizer Andronikos drie jaar later alle overgebleven gevangenen vrij, herstelde de Venetiaanse wijken en beloofde herstelbetalingen. Maar hij werd nog hetzelfde jaar ten val gebracht. Venetië, dat de poging van de Noormannen in Zuid-Italië om Byzantium te veroveren met de grootste argwaan volgde, omdat dit een bedreiging zou vormen voor de vrijheid van handel over de Adriatische Zee, probeerde opnieuw toenadering te zoeken tot Constantinopel. In februari 1187 werd een regulier verdrag getekend tussen het Rijk en Venetië. Het was het eerste verdrag tussen de twee mogendheden dat geen privileges bevatte en wordt beschouwd als de eerste overeenkomst tussen Constantinopel en Venetië die op voet van gelijkheid werd gesloten. Zowel Venetië als Byzantium hadden tot dan toe de fictie in stand gehouden dat Venetië nog steeds deel uitmaakte van het Rijk. Isaac II, die Dandolo in 1188 de hoge titel van protosebastos verleende, breidde in 1192 zelfs uit

Het compromis van Enrico Dandolo, waar Venetië niet tevreden over was, werd uiteindelijk geaccepteerd, omdat het huwelijk van Hendrik VI met Constance van Sicilië, de erfgename van het Normandische Rijk, de situatie volledig had veranderd en een extreme bedreiging vormde voor de Adriatische politiek van Venetië. Hendrik regeerde nu over bijna heel Italië naast het rijk aan de andere kant van de Alpen. Bovendien bereidde hij een kruistocht naar het oosten voor waaraan de Normandiërs van Zuid-Italië zouden deelnemen in het kader van het Hohenstaufen-Normandische Rijk, dezelfde Normandiërs die in 1185 tevergeefs hadden geprobeerd Byzantium te veroveren. Dit alliantiesysteem, dat Venetië bedreigde en waarin de westelijke keizer aan het hoofd stond van een feodale hiërarchie, reikte tot Cyprus, het Heilige Land en Armenië.

Door de nieuwe machtsconstellatie leek het voor de Venetianen dringend noodzakelijk om tot een vredesakkoord met Byzantium te komen. Hoewel Hendrik het jaar daarvoor was overleden en de reeds voorbereide kruistocht nooit plaatsvond, ontving Enrico Dandolo in 1198 een nieuwe chrysobullion, waarin de oostelijke keizer de voorrechten van Venetië opnieuw garandeerde. Toen het kruisvaardersleger in 1203 besloot om de Byzantijnse troonpretendent, die zijn toevlucht had gezocht in hun kamp, te steunen, dacht vermoedelijk nog steeds niemand aan een gewelddadige verovering van de metropool, zeker niet de Venetianen, voor wie er te veel op het spel stond. Bovendien past Dandolo’s vermeende haat tegen de Byzantijnen, die herhaaldelijk ten grondslag ligt aan het eveneens vermeende vroege veroveringsplan, menen Donald Queller en Thomas Madden, op geen enkele manier in zijn curriculum vitae. Dat hij individuele Grieken verachtte, blijkt echter duidelijk uit een brief aan de paus in 1204. Daarin noemt hij Murtzuphlos, dat wil zeggen keizer Alexios V, en Nicolas Kannavos (Canabus), die op 27 januari 1204 voor een paar dagen tot keizer was gekozen, “graeculi” (‘kleine Grieken’). Maar dit spreekt in geen geval voor een minachting van alle “Grieken”.

Het feit dat Enrico Dandolo, ongeveer 85 jaar oud en al enige tijd (bijna) blind, zich kandidaat stelde voor de Doge-verkiezing en deze won, hoewel hij wordt genoemd als iudex aan het hof van Doge Sebastiano Ziani, maar nooit als consiliarius of sapiens, en, als men privédocumenten buiten beschouwing laat, slechts korte tijd buiten zijn drie legaties op het openbare toneel heeft bestaan, heeft altijd de grootste verbazing gewekt. Hij was echter fysiek en intellectueel nog steeds uitzonderlijk capabel. Hij had zeer goede connecties en bezat een buitengewoon goede kennis van het oostelijke Middellandse Zeegebied en waarschijnlijk van Zuid-Italië. Dit was van groot belang ten tijde van zijn verkiezing, want aan beide zijden van de Adriatische Zee bevonden zich staten die een bedreiging konden vormen voor de handelsbelangen van Venetië door deze belangrijkste handelsroute te blokkeren.

Terugkerend naar Venetië nam Dandolo in 1185 de juridische vertegenwoordiging over die voorheen werd vervuld door Vitale in het klooster van San Cipriano di Murano, wat erop zou kunnen wijzen dat Enrico de leiding van de Dandolo-clan begon over te nemen. Toen de gemeente in 1187 vrijwillige obligaties (imprestiti) uitgaf om geld in te zamelen van de rijken in ruil voor terugbetaling en rente, was Enrico Dandolo de enige van de Dandolo-clan die reageerde. Hij stortte de aanzienlijke som van 150 libra (grossorum) in november, wat gelijk stond aan 36.000 denari grossi, “dikke denarii”. Deze zilveren munten hadden een waardeverhouding van ongeveer 1:26 ten opzichte van de denari piccoli, de “kleine denarii” van de dagelijkse circulatie. De obligatie was uitgegeven om de oorlog tegen Zara te financieren. Ondanks deze verbintenis – het volgende jaar kocht Dandolo een zoutziederij in Chioggia – weerhield zijn (voortschrijdende?) blindheid hem ervan een regelmatige cursus honorum te volgen. Zo verscheen hij nooit in de Kleine of Grote Raad. Hij bleef echter optreden als onderhandelaar en ging in die hoedanigheid in 1191 naar Ferrara, een stad waarmee op 26 oktober 1191 een verdrag werd gesloten. Venetië kreeg jurisdictie over de Venetianen die daar woonden en het recht om criminelen en slaven daar op te sluiten en over te brengen naar Venetië. Het was bij deze gelegenheid dat Dandolo zou hebben gedaan alsof hij nog steeds kon zien. Daartoe stak hij een heel kort haartje in de

Of deze anekdote van Sanudo waar is, mogelijk om te suggereren dat Dandolo van plan was zichzelf op deze manier aan te bevelen voor het dogenambt, kan niet worden vastgesteld. In ieder geval was het jaar 1188 van groot belang voor de Dandolo-clan, en dus ook voor de toekomstige doge. Dit jaar markeerde namelijk het einde van een halve eeuw van Venetiaanse kerkhervormingen, waarvan de drijvende kracht de patriarch Enrico Dandolo was geweest, die rond dit jaar overleed. Intern had hij er niet alleen voor gezorgd dat er nieuwe ordes naar de stad kwamen en nieuwe kloosters werden gesticht en dat de kerk werd hervormd in de geest van paus Gregorius, maar hij had ook de relatie met de staat veranderd. De staat bemoeide zich niet langer met interne kerkelijke zaken, maar zag zichzelf steeds meer als beschermer van de kerk. Deze halve eeuw, die eindigde in 1188, werd zelfs het “tijdperk van Enrico Dandolo” genoemd.

Toen Doge Orio Mastropiero op 14 juni 1192 aftrad, werd Enrico Dandolo tot zijn opvolger gekozen. Over de redenen voor zijn verkiezing is altijd gespeculeerd. Venetië werd geenszins gedomineerd door een homogene groep langeafstandshandelsfamilies, maar er bestond al eeuwen rivaliteit tussen de grote clans en hun clientèle, bestaande uit mannen die zitting hadden in de verschillende raadsorganen en wier gedrag doorslaggevend kon zijn bij de stemming. Zo waren er de pro-Byzantijnse families en de families die meer leunden op het Frankische, later het Rooms-Duitse Rijk. Belangengroepen bestreden elkaar en probeerden invloed uit te oefenen via de nog weinige ambten, maar vooral via de groeiende raadsorganen, waarvan het podium echter ook de volksvergadering kon zijn. Het Dogenambt, met zijn enorme prestige en macht op het gebied van buitenlands beleid, was van centraal belang, maar ook omdat de Doge enkele voorrechten had in zowel de Kleine als de Grote Raad en altijd goed geïnformeerd was.

In termen van prestige en rijkdom zou Pietro Ziani, zoon van de voormalige Doge Sebastiano (1172-1178), in 1192 de machtigste kandidaat zijn geweest, maar hij had zijn exorbitante rijkdom verkregen door leningen en de rente daarop, door voorfinanciering en deelname aan handelsondernemingen over lange afstanden – dus door andermans werk en risico’s – wat hem volgens Cracco talloze vijanden opleverde en wantrouwen en angst inboezemde. Aan de andere kant waren de koopmansfamilies, die in Byzantium zwaar waren getroffen door pesterijen en mishandeling, door onteigeningen en verbanning uit de handel in het geheel, geïnteresseerd in een sterk regiment.

Zo kon Enrico Dandolo, inmiddels hoogbejaard en de meest gerespecteerde vertegenwoordiger van de Dandolo-clan, een geschikte kandidaat lijken, want hij kende de weg in het Oosten, sprak zeker Grieks, was zelf een financier maar ook een actieve lange-afstandshandelaar. Bovendien was hij niet zo overheersend als Pietro Ziani, met wie men zeker een dynastievorming kon vrezen. Zo werd Dandolo volgens Giorgio Cracco de kandidaat voor de kooplieden. Voor de machtigste families was hij ook een geschikte kandidaat, want een oude en blinde doge zou zich nauwelijks koningsrechten kunnen toe-eigenen – bovendien leek hij gezien zijn hoge leeftijd sowieso slechts een oplossing voor de korte termijn. Maar ook dit zijn speculaties over de mentaliteit van de dogestemmers, die niet terug te vinden zijn in de bronnen, zoals Madden tegenspreekt. Hoe dan ook, gezien de hoge leeftijd van de nieuwe doge, zouden de kiezers hun stem kunnen hebben uitgebracht in de verwachting dat er na korte tijd een nieuwe verkiezing zou plaatsvinden.

Zoals na elke verkiezing probeerden de invloedrijke families die de staat controleerden in een systeem van onderlinge rivaliteit de doge zo min mogelijk interne invloed te laten uitoefenen en elke vorm van autocratie op afstand te houden, want Venetië had al verschillende pogingen ondernomen om een doge dynastie te vormen. Dit had niet alleen geleid tot zware gevechten, executies, blindheden, moorden en buitenlandse politieke verwikkelingen, tot en met een handelsblokkade en militaire interventie door de grote mogendheden, maar zelfs tot een enorme stadsbrand. Een middel om dergelijke excessen permanent te voorkomen door machtsbeperkingen was een eed, de zogenaamde Promissio ducale, ook bekend als Promissio domini ducis. Deze promissio, waarop elke doge in het openbaar moest zweren, werd met elke nieuwe verkiezing uitgebreider. Na Enrico Dandolo werd er een speciale commissie opgericht om de nieuwe eedformule uit te werken. Sommige van Dandolo’s voorgangers hadden al een publieke eed moeten afleggen op zo’n promissio, maar deze zijn niet in geschreven vorm bewaard gebleven, afgezien van een fragment van de promissio van Dandolo’s voorganger.

In zijn promissio, dat ook het oudste is dat in zijn geheel bewaard is gebleven, moest Enrico Dandolo zweren om de wetten en besluiten van de hoogste raadsorganen te gehoorzamen zonder ze eigenzinnig te interpreteren, en alleen met toestemming van de Kleine Raad en de meerderheid van de Grote Raad. Hij mocht alleen handelen voor de eer en het belang van de vaderstad en zich niet bemoeien met de zaken van de patriarch van Grado of de bisschoppen in de lagune van Venetië. Ook mocht hij geen direct contact leggen met buitenlandse heren. Tot slot moest hij op eigen kosten tien ‘bewapende’ schepen uitrusten (de term “navis armata” verwees naar een minimale bemanning, die later 60 man bedroeg). Deze minder dan autocratische positie in de constitutionele realiteit van de late 12e eeuw staat in schril contrast met latere geschiedschrijving, die tot op de dag van vandaag vaak de indruk wekt dat de Doge onbeperkt regeerde, bijna absolutistisch.

Dandolo’s rol in de kruistocht, interne Venetiaanse machtsverhoudingen

Er is weinig bekend over de eerste tien jaar van Dandolo’s bewind, wat er later toe bijdroeg dat vrijwel elke staatsactie tussen 1192 en 1202 aan de doge werd toegeschreven. Deze bronsituatie veranderde toen de leiders van een kruistocht besloten om niet de moeilijke route over land door de Balkan en Anatolië naar het Heilige Land te nemen, maar om er per schip heen te reizen. In 1202 planden kruisvaarders, voornamelijk uit Frankrijk, een troepenmacht bestaande uit 4.500 ruiters met hun paarden, 9.000 schilddragers en 20.000 infanterie. Het arsenaal van Venetië moest een vloot lanceren om het leger van meer dan 33.000 man naar Egypte te brengen, waar sultan al-Adil I. (1200-1218) zijn kern had. (1200-1218) zijn kerngebied had. Hij was ook de heerser van het Heilige Land en een van de opvolgers van de gevreesde Salah ad-Din, in het Westen bekend als Saladin (1171-1193). De kruisvaarders leden een beslissende nederlaag tegen zijn leger in het Heilige Land in 1187.

De overtocht per schip moest worden gefinancierd door de kruisvaarders. Venetië eiste vier zilveren marken voor elke ruiter en elk paard, plus twee marken per schilddrager en infanterist. In totaal ging het om 94.000 mark zilver. In ruil voor een belofte van 85.000 zilvermark beloofde Venetië ongeveer 200 transportschepen te leveren, plus voedsel voor een jaar, plus een vloot van 50 bewapende escorteschepen met een bemanning van 6.000 man voor de duur van een jaar. In ruil daarvoor zou Venetië recht hebben op de helft van alle toekomstige veroveringen. Uiteindelijk kwamen ze 84.000 Keulse marken overeen, wat iets hoger was dan de prijs die anders gebruikelijk was bij soortgelijke verbintenissen rond 1200, maar inclusief de Venetiaanse vloot van 50 schepen. Het enige ongebruikelijke aspect was de aanspraak op de helft van de buit, niet de landveroveringen. Het bedrag moest in april 1202 in vier termijnen worden betaald en de vloot moest op 29 juni klaar zijn om uit te varen.

Maar in 1202 strandden de kruisvaarders, die de aantrekkelijkheid van de onderneming duidelijk hadden overschat en slechts 10.000 man hadden verzameld, in Venetië. Ze waren niet in staat om de technisch nieuwe schepen te betalen die door de gemeente waren gehuurd en daar waren gebouwd. Ze verwachtten nu dat de Doge de Kleine Raad voor de volgende dag bijeen zou roepen, maar hij moest hen drie dagen uitstellen, want hij kon het machtige orgaan niet zomaar bijeenroepen. Blijkbaar hadden de kruisvaarders de machtspositie van Dandolo in Venetië verkeerd ingeschat.

Toen het lichaam eindelijk bijeenkwam, eisten de boodschappers schepen en manschappen voor een nieuwe kruistocht. Nadat nog eens acht dagen waren verstreken, dicteerde Dandolo de voorwaarden waarover was onderhandeld in de Kleine Raad. Alleen als er een geschikt verdrag was bereikt, kon het worden voorgelegd aan de Grote Raad en de Concio, die de Venetianen Arengo noemden, een soort volksvergadering. Na nog een periode van overleg kon Dandolo een ontwerp voorleggen aan de Grote Raad, die op dat moment slechts veertig leden telde, en hun goedkeuring verkrijgen. Pas daarna kwamen 10.000 mannen, de eerder genoemde Arengo, samen in de San Marco kathedraal en gaven eveneens hun goedkeuring. Volgens Giorgio Cracco was Enrico Dandolo in geen geval de drijvende kracht tot op dat moment, zoals vaak is beweerd, maar trad hij alleen op als boodschapper en als bewerker van een ontwerp voor de stemming. Het beslissende machtsorgaan was eerst de Kleine Raad, toen de Grote Raad en uiteindelijk de Arengo.

De vraag of Enrico Dandolo zijn theatrale kruisiging in scène zette om de Arengo over te halen akkoord te gaan, of dat dit een relatief gewone daad was van individuele religieuze vurigheid in een diep religieus tijdperk, heeft aanleiding gegeven tot tegenstrijdige interpretaties. Terwijl de meeste historici ervan uitgingen dat Dandolo’s macht in deze tijd zo ongebreideld was dat hij een dergelijke manipulatieve daad niet nodig kon hebben, is Giorgio Cracco van mening dat het juist de toenemende dominantie van de raadsorganen en vooral het nog steeds bestaande gewicht van de volksvergadering in fundamentele kwesties waren die Dandolo dwongen om de Venetianen als geheel te overtuigen. Donald Queller en Thomas Madden zijn daarentegen van mening dat de Arengo al lang niet meer zo belangrijk was en dat de goedkeuring ervan daarom meer symbolische betekenis had. Dandolo had de goedkeuring van het “volk” dus niet nodig.

De geschiedschrijvers van de kruistocht, zoals De la Conquête de Constantinopel van de Villehardouin, geven een gedetailleerde beschrijving van het verloop van de kruistocht. Dit type geschiedschrijving volgde bepaalde principes van compositie en dramaturgie, zoals de directe toespraak van de hoofdpersonen. Zoals de studies van Peter M. Schon of Gérard Jacquin hebben aangetoond, is voorzichtigheid geboden bij het type oratio recta van Villehardouin, maar vooral bij de interpretatie ervan vanuit het oogpunt van historische reconstructie. De invloed van de chansons de gestes met hun verpersoonlijking van alle historische gebeurtenissen, de concentratie van motieven in spraakvorm, de pathetische concentratie in de vorm van ensceneringen die de verbeelding aanwakkeren, is te sterk. Villehardouin, die vaak precies is, geeft ook laconieke verkortingen en geeft voorrang aan de essentiële boodschappen, die hij liever door individuen laat zeggen. Naarmate het werk vordert, maakt hij echter snel korte metten met de eerder genoemde oratio, waardoor Dandolo, die een centrale rol speelt in zijn werk voor de beginfase van de kruistocht, een gewicht in het drama krijgt dat buitengewoon groot is. Zijn belang is dus vooral geladen aan het begin van het werk, en als gevolg daarvan lijkt hij bijna almachtig.

Nadat de aanwezigen, zowel Venetianen als kruisvaarders, Dandolo enthousiast als hun leider hadden geaccepteerd, nam hij in september 1202 het kruis op. Dit is ook een scène die tegen de achtergrond van de San Marco kathedraal kan worden aangetroffen in historische voorstellingen uit latere tijdperken, net zoals de historische schilderkunst later enkele van de centrale scènes van de twee Franse kroniekschrijvers Robert de Clari en Geoffroy de Villehardouin op uiterst pathetische wijze overnam.

Volgens de kroniekschrijver en kruisvaarder Villehardouin kwam Enrico Dandolo voor het eerst tussenbeide in de zomer van 1202 door voor te stellen om de herovering van het vermeende opstandige Zara te eisen als compensatie voor een deel van de schuld. Zara was echter onderworpen aan de Hongaarse koning, die zelf het kruis had genomen. Het uitstel dat Dandolo voorstelde bedroeg 34.000 zilvermark. Tegelijkertijd beweerde hij dat hij de enige was die het leger kon leiden. De volgende aanval op Zara staat in de historische traditie van Venetië, dat probeerde de Adriatische Zee veilig te stellen – in dit geval tegen de koning van Hongarije, aan wiens voorganger de stad zich in 1181 had onderworpen in ruil voor het verlenen van autonomierechten.

Maar het is de vraag of Dandolo’s eis voor het leiderschap van het kruisvaardersleger een getrouwe afspiegeling is van het proces. Want alleen de raadsorganen, de consilia, waren bevoegd om dergelijke beslissingen te nemen over verdragen en militaire taken, zoals Cracco tegenwerpt. Volgens de promissio mocht de doge op geen enkele manier rechtstreeks onderhandelingen voeren of zelfs maar op eigen gezag beginnen – in ieder geval niet binnen Venetië.

Met de vastberadenheid van de oude en blinde man wilde Villehardouin misschien alleen maar een tegenbeeld bieden voor de besluiteloosheid van een kruisvaardersleger dat al worstelde tegen een sluipende desintegratie. Want velen zochten ondertussen andere routes naar het Heilige Land. Dit komt goed overeen met het feit dat Dandolo, die Villehardouin persoonlijk hoogachtte, later in de Franse kroniek verschijnt als een wijze adviseur, maar nooit als een soort condottiere, zoals later vaak werd afgeschilderd. Veelzeggend is hier Umberto Gozzano, die in 1941 zijn werk begon met ‘Enrico Dandolo. Geschiedenis van een negentigjarige Condottiere’. Dandolo blonk uit met een vooruitziende blik. De Doge raadde wijselijk af om voedsel te halen van het nabijgelegen vasteland en in plaats daarvan enkele eilanden op te zoeken, zodat het grote leger niet achtereenvolgens verstrikt zou raken en zichzelf zou verliezen of zelfs in de handen van vijanden zou vallen. Villehardouin schilderde echter niet alleen een tegenbeeld dat dorst naar actie, maar hij was ook gewend om de daden van een groep toe te schrijven aan de leider ervan, zodat de indruk werd gewekt dat Dandolo overal achter zat.

De tweede Franse kroniekschrijver van de kruistocht, Robert de Clari, stelt de Doge op een heel andere manier voor. De auteur noemt zijn dood niet eens, terwijl die in de ogen van Villehardouin een groot ongeluk betekende. Robert bekijkt de gebeurtenissen die Villehardouin beschrijft vanuit het perspectief van de hoge adel vanuit dat van de eenvoudige kruisvaarder. Ook voor hem was de Doge “molt preudons”: zo liet hij water en voedsel brengen voor de kruisvaarders terwijl de regering hen had laten verhongeren om hen onder druk te zetten. Maar voor deze kroniekschrijver waren noch Dandolo noch de comités de echte voorstanders, maar de Venetianen als geheel. Voor hem was de overeenkomst er een tussen “tout li pelerin e li Venicien”, dat wil zeggen tussen “alle pelgrims en de Venetianen”. Hetzelfde gold voor de aanval op Zara. Voor Robert de Clari was Dandolo inderdaad een groot redenaar, maar toen de door de kruisvaarders geïnstalleerde keizer in Constantinopel niet pareerde, vermaande Dandolo hem eerst op vreedzame toon, om hem vervolgens in toenemende woede toe te schreeuwen toen hij zijn eisen afwees: ‘nous t’avons gete de le merde et en le merde te remeterons’ (‘we hebben je uit de stront gehaald en we zullen je weer in de stront stoppen’). Hij schreeuwde dit echter vanuit zijn galei, staand tussen soldaten en raadsleden, met drie andere galeien die hem beschermden. De pioniersgeest die de latere geschiedschrijving aan Dandolo toeschreef, is niet terug te vinden bij Robert de Clari.

Toch was hij enorm onder de indruk van het vertoon van pracht en praal toen de vloot vertrok, hoewel hij werd misleid door de aanblik van de financiering, want alles leek van de kruisvaarders te zijn, alleen voor de Doge: “De hertog van Venetië had vijftig galeien bij zich op eigen kosten. Het galjoen waarop hij zich bevond was knalrood met een tent van knalrode zijde eroverheen gespannen. Hij had voor zich veertig trompetters met zilveren trompetten die klonken, en trommelaars die een zeer vrolijk lawaai maakten Toen de vloot de haven van Venetië verliet, oorlogsschepen, deze grote vrachtschepen, en zoveel andere schepen van het water dat het het prachtigste schouwspel was sinds het begin van de wereld.”

De twee belangrijkste kroniekschrijvers van de kruistocht hebben met elkaar gemeen dat hun maatstaf “ridderlijk” gedrag was, of preciezer gezegd, de erecode die daarin tot uitdrukking kwam – zowel bij vervulling als bij mislukking. De beoordeling door de leden van de groep waartoe Dandolo vond dat hij behoorde in termen van eer (d.w.z. de kruisvaarders) stond voor beiden vaak op de voorgrond en bepaalde vrijwel hun handelen. Dandolo zou het recht hebben gehad om de schulden te innen, maar hij zag hiervan af omdat dit volgens Villehardouin een “grant blasme” zou zijn geweest in de ogen van Dandolo. De Doge had dus zijn eigen eer en die van de kruisvaarders (die dus hun eed niet hoefden te breken) gered door hen de mogelijkheid te geven om ten minste een deel van de schuld te betalen door Zara te veroveren. Ook voor Robert de Clari was dit begrip van eer van het grootste belang, want anders hadden de kruisvaarders hun gegeven woord moeten breken en daarmee de grootste schande over zichzelf afgeroepen. Het zou ook oneervol zijn geweest om het aanbod om Alexios op de troon te zetten te weigeren. Voor Villehardouin waren alle weigeraars, en ook degenen die via andere havens naar het Heilige Land gingen, eedbrekers, zo niet lafaards. Villehardouin beschrijft in detail hoe ze allemaal faalden of omkwamen, wat in zijn ogen in overeenstemming was met de goddelijke wil Voor Robert de Clari daarentegen stond loyaliteit ook hoog in het vaandel,

Van Zara tot Constantinopel

Zara werd inderdaad veroverd op 15 november 1202, nadat de vloot op 10 oktober was vertrokken, na een korte belegering. De paus excommuniceerde vervolgens de ‘pelgrims’, zoals de kruisvaarders zichzelf noemden. Kort daarna arriveerde Alexios Angelos, zoon van de omvergeworpen Byzantijnse keizer Isaac Angelos, in de stad waar het leger van plan was te overwinteren. Dandolo persoonlijk – impliciet het overeenkomstige verbod in de Promissio negerend, tenminste buiten Venetië – verontschuldigde dit bevel tot overwinteren in een brief aan paus Innocentius III, verwijzend naar de winterstormen die de kruistocht als geheel in gevaar zouden hebben gebracht. Alexios overtuigde de leiders van de kruisvaarders om naar Constantinopel te gaan om hem op de troon te zetten. In ruil daarvoor beloofde hij enorme compensaties en de hereniging van de twee kerken, gescheiden sinds 1054, onder pauselijke suprematie. Bovendien beloofde hij deelname aan de kruistocht, die uiteindelijk naar het Heilige Land zou gaan. Hoewel er onenigheid was onder de kruisvaarders en sommigen de kruistocht zelfs verlieten, liet de meerderheid zich overhalen door de beloften en de in hun ogen legitieme aanspraken van de troonpretendent om naar Constantinopel te trekken.

De hoofdstad viel aanvankelijk in juli 1203 in handen van de kruisvaarders en de troonpretendent, waarbij de Venetianen tijdens de gevechten delen van de stad in brand staken. De Venetianen slaagden er echter niet in om de beloofde 200.000 zilvermark bij elkaar te krijgen, hoewel de keizer de staatskas inleverde en de bezittingen van veel rijke mensen in beslag liet nemen. Voor Antonio Carile en vele anderen was Enrico Dandolo de “geestelijke bedenker” van het plan om nu de stad te veroveren en zijn eigen rijk te stichten, dat later het “Latijnse Rijk” werd genoemd. Een eerste aanval mislukte op 8 april 1204. De stad viel een tweede keer in handen van de kruisvaarders op 12 april, tijdens de tweede aanval, die de nog steeds immens rijke stad nu drie dagen lang plunderden (zie deze lijst).

Er zijn veel pogingen gedaan om achteraf te verklaren waarom deze enorm riskante aanval op een stad die nooit was veroverd, plaatsvond. Er werd beweerd dat het onmogelijk zou zijn geweest om op dit moment door te varen, maar er kon worden aangetoond dat vlootbewegingen zelfs in de winter haalbaar waren in de Egeïsche Zee; vervolgens werd aangevoerd dat de kruisvaarders geen geld meer hadden en daarom geen andere keuze hadden, hoewel Alexios hen al 110.000 mark had betaald. Of ze hadden moeten vrezen voor een wanbetaling. Anderen voerden aan dat een verarmd leger nauwelijks naar Syrië geleid had kunnen worden, maar er was geen sprake van honger in het leger. Aan de andere kant was het naleven van het Verdrag van Zara, d.w.z. de beloofde hulp bij de overtocht en vooral de afgesproken betalingen, een aantasting van de eer van de kruistochtleiders. Aan de andere kant, door te veroveren, brak men zijn woord als kruisvaarder, overtrad men het pauselijke verbod. Dit werd tegengegaan door het feit dat de Orthodoxe Kerk weigerde zich te onderwerpen aan de paus. De beslissende factor was echter waarschijnlijk de houding van de vlootcommandant Dandolo, zonder wiens schepen geen verdere reis mogelijk was. Aangenomen werd dat hij vooral gedreven werd door commerciële belangen. De Venetianen moeten zich bewust zijn geweest van de rampzalige ervaringen van eerdere militaire conflicten.

De onmogelijkheid om te anticiperen op elke hoekbeweging – zoals herhaaldelijk werd aangenomen in de latere geschiedschrijving en dus achteraf en met kennis van alle gevolgen – bleek vooral duidelijk bij de presentatie van de jonge Alexios voor de zeeweringen van Constantinopel. Blijkbaar geloofde niet alleen Alexios dat het volk aan zijn kant zou staan, maar was ook Enrico Dandolo ervan overtuigd. Ook hij geloofde dat het voldoende zou zijn om de jonge Alexios voor te stellen om de inwoners van de hoofdstad te overtuigen om de usurpator omver te werpen. Maar het tegenovergestelde gebeurde: de bevolking, die zich op de muren had verzameld, barstte uit in gefluit, hoongelach en gelach. Toen de galeien de muren naderden, werden ze begroet met een regen van kogels. Dandolo zelf beweerde in een brief dat het ingewikkelde proces met al zijn toevalligheden te danken was aan de goddelijke voorzienigheid.

Separatisme, onderwerping door Venetië na de dood van Dandolo

In de loop van de kruistocht werd een voor Venetië tot dan toe onbekende bedreigende ontwikkeling zichtbaar met betrekking tot de Venetianen aan beide uiteinden van hun langgerekte maritieme rijk. Het contact tussen de Venetianen die uiteindelijk Constantinopel veroverden en de Venetianen in de thuisstad werd steeds dunner. Het lijkt bijna alsof er van 1202 tot 1205 twee Venetianen (Giorgio Cracco) bestonden die uiteindelijk volledig onafhankelijk van elkaar optraden. De ene had zijn kern rond Rialto, de andere rond de Gouden Hoorn, waar soms misschien wel 50.000 Italiaanse kooplieden woonden. Zo kon het enthousiasme voor de verovering van een rijk worden geprojecteerd op het oude Dandolo toen de koers was verlegd naar Constantinopel, wat zelfs de excommunicatie door de paus niet kon voorkomen, wat Zara al niet had gered. Tegelijkertijd opereerden de latere meesters van drie achtsten (“van een kwart en een half”) van het veroverde Byzantijnse Rijk alsof het verre Venetië voor hen niet meer bestond. Bovendien handelden de Venetianen van het in 1204 opgerichte Latijnse Rijk ook tegen de belangen van de thuisstad in.

Bijgevolg kozen de Venetianen van Constantinopel na de dood van Dandolo onaangekondigd een van hen, Marino Zeno, tot potestas, despotis et dominator Romanie, zonder zelfs maar het advies van Venetië en zijn organen in te winnen. Enrico Dandolo’s strijdmakkers, vooral zijn familieleden Marco Sanudo († 1227), Marino Dandolo of Philocalo Navigaioso, aan wie Lemnos ten deel viel, haastten zich om hun eigen gebieden en eilanden te veroveren. Ze waren duidelijk geneigd tot afscheiding en dachten er niet aan om hun gebieden ondergeschikt te maken aan Venetië. Zo bezette Ravano dalle Carceri het grote eiland Negroponte en vestigde daar zijn eigen heerschappij, net als andere Venetiaanse families in de Egeïsche regio tot 1212. Naast de reeds genoemden waren dit de Ghisi broers Andrea en Geremia, vervolgens Jacopo Barozzi, Leonardo Foscolo, Marco Venier en Jacopo Viaro.

De gemeente van haar kant bleef vooral commerciële belangen nastreven en deed slechts selectieve veroveringen. Een delegatie had al in 1198 aan paus Innocentius III verklaard dat Venetië “non agricolturis inservit, sed navigiis potius et mercimoniis est intenta” was, d.w.z. dat het niet geïnteresseerd was in landbouw maar in schepen en goederen. Als gevolg van de verregaande botsing van belangen tussen toekomstige leenheren en de thuisstad werd de stad Venetië in geen enkel verdrag genoemd. Pas later werden er interpolaties gemaakt, die nu ook melding maakten van een “pars domini Ducis et Communis Venetie”. In feite eisten de Venetianen “feuda et honorificentias” “de heredem in heredem”, d.w.z. hun vrij erfelijk feodaal erfdeel, en dit uitsluitend onder uitvoering van het homagium jegens de Latijnse keizer.

Dandolo droeg de titel van een aparte heer, ver weg van Venetië, en dus past het in het plaatje dat hij na zijn dood op 1 juni 1205 werd begraven in de Hagia Sophia, nadat hij kort daarvoor had deelgenomen aan een mislukte expeditie tegen de Bulgaren. Alles wat je je maar kunt voorstellen arriveerde in Venetië: Marmer en porfier, exotische dieren, kunstwerken en vooral ontelbare relikwieën. Maar de urn van Dandolo bleef in Constantinopel. Zijn as zou zijn uitgestrooid door Mehmed II, wiens leger Constantinopel in 1453 veroverde. Mogelijk liet hij het grafschrift op zijn plaats staan.

Na 1205 werd Venetië gedwongen om veel van de gebieden die de separatisten al hadden veroverd terug te veroveren. Ranieri Dandolo, de onderkoning, stuurde boodschappers naar Constantinopel om de Venetianen daar te overtuigen hun deel van het nieuwe rijk terug te geven aan Venetië. De verkiezing van Pietro Ziani tot Doge gaf aan dat Venetië zich opnieuw in een crisis bevond en nu sterk leiderschap nodig had, gericht op de moederstad Venetië. Ranieri Dandolo werd erop uitgestuurd om voor de Commune eilanden te veroveren die al door Venetianen werden bestuurd. Hij stierf tijdens een campagne op Kreta in 1209 en het was pas met de overbrenging van enkele duizenden kolonisten naar Kreta vanaf 1211 dat de dominantie van de moederstad kon worden herbevestigd.

Gissingen over motieven en karakter: de alomtegenwoordige Doge

Om geheel eigen redenen hadden Byzantijnse historici de neiging om de hoofdverantwoordelijkheid voor de kruistocht tegen de christelijke metropool bij de Venetiaanse doge te leggen. De belangrijkste onder hen in deze context, de kroniekschrijver en tijdgenoot Niketas Choniates, stond over het algemeen wantrouwend tegenover Venetië. Hij kwam uit een hogere klasse in Frygië, voor wie de massa van het volk bovendien altijd vernietigend, barbaars en gezichtsloos leek. Vanaf 1182 was hij belastingambtenaar in Paphlagonia en klom zelfs op tot gouverneur. Van 1197 tot 1204 bekleedde hij de hoogste civiele post in het Rijk, Logothetes ton Sekreton. In 1207 voegde hij zich bij het hof van Theodore Laskaris in Nikaia, een van de rijken die waren ontstaan na de vernietiging van het “Romeinse Rijk” door de kruisvaarders in 1204. Daar, tien jaar na zijn vlucht, stierf Choniates verbitterd en zonder zijn sociale positie te hebben heroverd. In 21 boeken doet hij verslag van de periode van 1118 tot 1206. Niketas beschrijft de persoonlijkheden van de kruisvaarders op een vrij genuanceerde manier. Hij geloofde dat de hele kruistocht een kwaadaardige intrige was van de Latijnen, vooral van de Doge. Voor hem was Dandolo extreem bedrieglijk en vol afgunst op de “Romeinen”. De Romeinen waren slecht behandeld door de Dogen sinds keizer Manuel. Choniates richt zich op het karakter en de daden van de individuele keizers. Volgens hem is de belangrijkste reden voor de ondergang van de Re

Maar in de decennia na Dandolo ontwikkelden de Byzantijnse kronieken een ander beeld, vooral gevormd door Georgios Akropolites. In zijn kroniek, waarschijnlijk geschreven in de jaren 1260, geeft hij ook Dandolo de schuld van de afleiding van de kruistocht, maar vooral de paus. De morele tekortkomingen die werden toegeschreven aan karakterfouten – vooral verraad en lafheid – werden een integraal onderdeel van de latere Byzantijnse geschiedschrijving. Zo dacht Nikephoros Gregoras dat Dandolo was weggelopen in de strijd tegen de Bulgaren, om later aan zijn verwondingen te bezwijken.

De West- en Midden-Europese geschiedschrijving volgde een heel andere koers. Het beeld dat zelfs Villehardouin slechts aan het begin laat zien, namelijk dat van een condottiere die alle processen beheerst en domineert, is lange tijd gevestigd geweest, in veel gevallen tot op de dag van vandaag, vooral in Italië, maar ook in de Angelsaksische, Franse en Duitse geschiedschrijving. Zo werd hij het ideaal van een onverschrokken en heldhaftig type veroveraar, zoals in Camillo Manfroni, waar Dandolo zelf een Pisaanse vloot bij Pula verdreef en versloeg in een slag in de Adriatische Zee. In 1204, na een kort beleg van Constantinopel, veroverde hij een deel van de muur, wat leidde tot een omwenteling in de stad, de vlucht van Alexios III en het herstel van de verdreven keizer Isaac. Nog in 1205, bijna 100 jaar oud, ondernam hij een expeditie tegen de Bulgaren en na de nederlaag zorgde hij ervoor dat de Latijnen werden gered door zijn ‘energie’, zijn ‘voorzichtigheid’ en zijn ‘bekwaamheid’. Ook het 365 pagina’s tellende Enrico Dandolo van admiraal Ettore Bravetta (1862-1932), die vooral geïnteresseerd was in artillerietechnologie, werd in 1929 gepubliceerd en in 1950 in Milaan herdrukt.

In voor- en tegenspoed werd Dandolo tot alles in staat geacht, maar toch zocht hij naar rationele motieven en doelen. Karl Hopf (1832-1873) geloofde al dat de Doge de kruistocht vanaf het begin had willen afleiden van Egypte en deze tegen Constantinopel had willen leiden, omdat Venetië net een handelsverdrag had gesloten met Alexandrië en daarom geen belang had bij de verovering van Egypte. Zijn stelling werd echter verworpen toen bleek dat het verdrag met Egypte niet in 1202 was gesloten, zoals Hopf had aangenomen, maar pas in de jaren tussen 1208 en 1212. Niettemin was Enrico Dandolo, uiterlijk sinds de Enciclopedia italiana e dizionario della conversazione van 1841, de “anima della crociata latina”, de “ziel van de Latijnse kruistocht”.

In de Duitstalige wereld was het vooral de beknoptheid van Heinrich Kretschmayr, de beste expert op het gebied van Venetiaanse bronnen in die tijd, die bijdroeg aan de erkenning van een negatief karakterbeeld: “Hoogmoedig en vol heiſser lust naar roem, vond hij geen waardiger doel van zijn daden dan wraak tegen de Romeinen en wraak voor de schandelijke gewelddaden van de keizers Manuel en Andronikos. Vergelding tegen Griekenland werd zijn parool en zou ook dat van Venetië worden. Bij het nastreven van zijn doelen zonder consideratie of geweten; zwijgzaam en geheimzinnig, een ‘vir decretus’, geen spraakzame oude man; zonder Maſs in woede.” Maar volgens Kretschmayr was hij ook “wonderbaarlijk scherpziend, een meester in de grote en kleine kunst van het politieke manoeuvreren”.

De alomtegenwoordige doge, die als het ware alles zelf regelde op alle gebieden, was lange tijd een gebruikelijk patroon. Zo werd het besluit om de Dandolo Grosso te slaan aan hem persoonlijk toegeschreven, waar hij het alleen “decrevit” in de Kroniek van Andrea Dandolo. Wat hiermee precies bedoeld wordt, wordt niet duidelijk uit deze term, vooral omdat de kroniek de neiging heeft om elke politieke activiteit van de Commune toe te schrijven aan de Doge. Waar de kroniek expliciet het persoonlijk initiatief van de doge bedoelt, zoals in het geval van het overnemen van de leiding van het kruisvaardersleger, staat precies: “Dux, licet senex corpore, animo tamen magnanimus, ad exequendum hoc, personaliter se obtulit, et eius pia disposicio a concione laudatur”. De doge eiste het bevel dus persoonlijk op en hij werd ervoor geprezen door de volksvergadering.

Analoog aan het slaan van munten was Dandolo ook alomtegenwoordig op het gebied van wetgeving, bijvoorbeeld toen hij de Promissio de maleficiis van Orio Mastropiero herzag of een verzameling normen liet uitvaardigen, het zogenaamde Parvum Statutum.

Hoewel het hem verboden was in zijn eigen promissio, beëdigd door hem, sloot hij persoonlijk verdragen met Verona en Treviso (1192), met Pisa (1196), met de patriarch van Aquileia (1200) en zelfs met de koning van Armenië en de Rooms-Duitse koning (beide 1201) na dit optreden.

Als Dandolo gewild had, zou hij keizer van het Latijnse Rijk zijn geworden, maar hij “nam genoegen” met wat hij al bereikt had voor het vaderland. Sommigen zijn zelfs zo ver gegaan om te beweren dat Dandolo vanaf het begin van plan was om de kruisvaarders in de schulden te steken zodat hij ze vervolgens kon dwingen om Zara en daarna Constantinopel voor hem te veroveren. John H. Pryor weersprak deze bewering in 2003 met het argument dat de 50 oorlogsgaljoenen die de kruistocht zouden vergezellen alleen nuttig zouden zijn geweest tegen een vijandelijke vloot, zoals de Egyptische vloot, maar niet tegen een staat als Byzantium, die vrijwel geen vloot meer had.

Ontstaan en consolidatie van de Venetiaanse “traditie

Het beeld van Dandolo was en is nog steeds zeer tegenstrijdig, vooral omdat de criteria en motieven van de historici die hem beoordeelden in de loop der tijd steeds veranderden. Er worden verschillende tradities onderscheiden in de interpretatie van de kruistocht en de beoordeling van de hoofdrolspelers, waar Dandolo en de andere leiders van de kruistocht al tijdens hun leven tot werden gemaakt.

De Venetiaanse traditie, met haar apologetische karakter, haar sterke nadruk op de prestaties van de adel, haar ontkenning van een machtige volksvergadering, komt erg laat in dit proces. In deze context zwijgt de meest nabije Venetiaanse bron in de tijd, de Historia Ducum, grotendeels over Enrico Dandolo, alleen zijn “probitas” wordt benadrukt. Voor de rest werd hij, net als alle Doges, geprezen. De auteur van de Historia Ducum, die Dandolo misschien nog persoonlijk kende en de politieke gebeurtenissen uit zijn hoofd kon opschrijven, schetst een nogal kleurloos beeld (wat, zoals Cracco niet zegt, te wijten is aan het tijdgat in de kroniek vanaf 1177). Volgens hem was Dandolo “senex discretissimus, generosus, largus et benivolus”. Al deze typeringen kunnen worden beschouwd als topoi die algemeen werden gebruikt om de Doge te beschrijven, behalve “senex” (oud). Pas op het moment van zijn dood noemt de auteur zijn “maxima probitas”. In tegenstelling tot Dandolo’s opvolger Pietro Ziani, over wie hij een extreem actief beeld schetst, blijft Dandolo vreemd genoeg inactief, zoals Cracco opmerkt. De volgende Venetiaanse kroniek, Les estoires de Venise van Martino da Canale, is waarschijnlijk geschreven tussen 1267 en 1275, dus met een zeker tijdsverschil. Hierin wordt Enrico Dandolo gestileerd als de trouwe helper van de paus, een strijder voor de zaak van het christendom. Net zoals de Doge zichzelf had voorgesteld aan paus Innocentius III, deed de kroniekschrijver dat ook. Ook

Het Chronicon Moreae, dat rond het midden van de jaren 1320 werd geschreven, kan worden opgevat als een soort voortzetting van de kroniek van Villehardouin, maar mogelijk na een revisie door Venetiaanse handen. De auteur portretteert Enrico Dandolo ook in een extreem positief licht, en overtreft daarmee zelfs Villehardouin, met wie de Chronicon gemeen heeft dat het de “deserteurs” van de kruistocht ziet als de hoofdschuldigen voor de benarde toestand van de kruisvaarders en de daaropvolgende gebeurtenissen. Dit benadrukt nogmaals het belang van het feit dat er geen contemporain Venetiaans verslag is van de gebeurtenissen rond Enrico Dandolo. Alleen al dit stilzwijgen werd later geïnterpreteerd als een doofpotaffaire, nog meer de eenzijdige positionering van latere kronieken uit de omgeving van Venetië, waarvan de rechtvaardigingsstrategie echter veranderde. Dandolo zelf rechtvaardigde zijn acties tegenover de paus slechts beknopt met de woorden: “quod ego una cum Veneto populo, quicquid fecimus, ad honorem Dei et sanctae Romanae Ecclesiae et vestrum laboravimus”. Dus, in overeenstemming met het volk van Venetië, had hij al zijn daden gedaan ter ere van God, de Kerk en de Paus.

Latere historici schetsten vaak het beeld van een Enrico Dandolo die trouw bleef aan Venetië en daarom “afzag” van de keizerstitel die hem werd aangeboden, of die ervan droomde om de hoofdstad van Venetië naar de Bosporus te verplaatsen. Anderzijds schrijft Villehardouin dat velen hoopten keizer te worden, maar vooral Balduin van Vlaanderen en Henegouwen en Bonifatius van Montferrat. Dandolo wordt hier helemaal niet genoemd. Robert de Clari denkt dat Dandolo alleen de baronnen uitnodigde om op hem te stemmen (“se on m’eslit a empereur”). Daarna vroeg hij hen om hun kiezers te benoemen, hij zou de zijne benoemen. Hij benoemde dus “des plus preusdomes que il cuidoit en se tere”, die op hun beurt weer tien andere keurvorsten benoemden, in Venetiaanse stijl. Aan het einde van dit proces kozen de overgebleven tien Venetiaanse en tien Latijnse keurvorsten unaniem Balduin van Vlaanderen. Dandolo werd dus, ondanks verbaal opgeworpen claims, niet eens in overweging genomen, zelfs niet door de Venetianen, die immers de helft van de kiesmannen leverden. Niketas beweert dat Dandolo, nadat het hem duidelijk was geworden dat hij geen kandidaat meer was vanwege zijn leeftijd en blindheid, de stemmen naar de zwakke Balduin stuurde. Er werd weinig aandacht besteed aan deze interpretatie. De kronieken geven Dandolo dus ofwel vanaf het begin geen kans, ofwel onthullen ze een ambitieuze Dandolo, die weer entw

Het feit dat de Venetiaanse staatspropaganda hem later aan het publiek voorstelde, d.w.z. vooral in voorstellingen en schilderijen, als een held in de strijd tegen een staat die, afhankelijk van je keuze, chaotisch, vervallen, “ziek” (Simonsfeld), dubbelhartig of bedrieglijk was, kan vele malen worden bewezen. De kroniek van Andrea Dandolo uit de 14e eeuw doet dit al. Met zijn kroniek beïnvloedde deze Doge het beeld van zijn voorvader in hoge mate, net zoals hij de Venetiaanse geschiedschrijving in het algemeen veranderde in een geschiedschrijving die streng werd gecontroleerd door de staat. Zelfs August Friedrich Gfrörer verlaagde zich tot het beschrijven van de Grieken als een “lompenvolk” en schreef over een “ellendige politieke groei genaamd het Byzantijnse Rijk”, dat Dandolo tot “een welverdiend einde” had gebracht. Omgekeerd wantrouwden de Grieken, zelfs nadat de Osmanen Constantinopel in 1453 hadden veroverd, nog steeds de ambities van Venetië om een nieuwe Latijnse heerschappij over Griekenland en Constantinopel te vestigen. Tijdens de langdurige onderhandelingen over de Kerkunie tussen katholieken en orthodoxen werd het duidelijk dat de belangrijkste onderhandelaar, kardinaal Bessarion († 1472), voor wie Venetië een tweede Constantinopel leek, eigenlijk een Venetiaans bestuur voor ogen had voor de periode na de geplande bevrijding van Griekenland van de Ottomanen. Flavio Biondo, wiens verslag gebaseerd is op het historische werk van Lo

Tegen het einde van de 14e eeuw ontstond een even legitimerend verslag in de oudste volkstalige kroniek, de Cronica di Venexia, die dateert uit 1362 en werd uitgegeven in 2010. Ook deze kroniek presenteert de gebeurtenissen op een grotendeels persoonlijk niveau en verweeft er woordelijke citaten van toespraken van de hoofdrolspelers in. Als we de kroniekschrijver volgen, zijn slechts twee gebeurtenissen vóór de kruistocht van belang: Dandolo gaf opdracht tot het slaan van de Grosso en bemiddelde in vrede tussen Verona en Padua, die hem erkenden als een soort opperheer. Als “homo catholicus” sprak het idee van een kruistocht hem erg aan. Dandolo nam graag deel aan de kruistocht “personaliter”, omdat dit volgens de kroniekschrijver de mogelijkheid bood om Zara en andere opstandige steden terug te winnen. Maar voordat het zover was, versloeg Venetië Pisa, waarvan de piraterij niet alleen Venetiaanse maar ook andere kooplieden expliciet schade berokkende. Toen verscheen Alexios, die uit Constantinopel was gevlucht, niet voor Zara, zoals de Franse kroniekschrijvers melden, maar meteen in Venetië, “cum letere papale”, dat wil zeggen met een pauselijke brief. Volgens deze kroniek voer de kruisvaardersvloot pas daarna, in oktober 1202, richting Istrië om “Trieste et Muglia” te dwingen schatting te betalen en vervolgens om “Ziara” te veroveren. Een vloot van 17 schepen onder leiding van “Francesco Maistropiero” vestigde een fort boven de verwoeste stad. Terwijl de kruisvaarders, waaronder de Ven

Vooral in moeilijke situaties van buitenlands beleid werd teruggegrepen op het beeld van het loyale veroveraarstype dat Andrea Dandolo en de eerder genoemde kroniek hadden getekend en werd elke relativering vermeden. In 1573 probeerde de Senaat daarom tevergeefs een manuscript te publiceren dat Francesco Contarini in Constantinopel had gekocht en dat afkomstig was van een “Joffroi de Villehardouin”. De schilder Palma il Giovane gaf er de voorkeur aan om de overwinning op Constantinopel te vieren in een schilderij gemaakt rond 1587, dat vandaag de dag hangt in de Sala del Maggior Consiglio, de zaal van de Grote Raad in het Dogenpaleis. Iets later werd ook de tweede verovering van de stad hier afgebeeld, dit keer door Domenico Tintoretto.

Maar terwijl deze houding zijn oorsprong had in de strijd om dominantie in het Middellandse Zeegebied – Venetië en Spanje hadden de Ottomaanse vloot verslagen bij Lepanto in 1571, maar Venetië had het eiland Cyprus verloren aan de Ottomanen – kwamen andere belangen later. Paolo Rannusio (1532-1600), die in 1604 zijn werk Della guerra di Costantinopoli per la restitutione de gl’imperatori Comneni fatta da’ sig. Venetiani et Francesi, schildert een veelzijdig, heroïsch, rechtlijnig beeld van Dandolo, wiens rechtvaardiging nu eindelijk lag in het herstel van de wettige troonopvolger. Francesco Sansovino (1512-1586) schreef al in 1581 veel zakelijker en laconieker: Dandolo “fece il notabile acquisto della città di Costantinopoli, occupato poco prima di Marzuflo, che lo tolse ad Alessio suo legitimo signore”, dat wil zeggen, hij had de opmerkelijke aankoop gedaan van de stad Constantinopel, die bezet was door ‘Murtzuphlos’, dat wil zeggen Alexios V, die het had afgepakt van zijn wettige meester Alexios IV. Ook in de 17e-eeuwse poëzie ontwikkelde Dandolo zich tot een bovenmenselijke held, zoals in Lucretia Marinella’s (1571-1653) L’Enrico ovvero Bisanzio acquistato, gepubliceerd door Gherardo Imberti in Venetië in 1635, opgedragen aan Doge Francesco Erizzo en de Republiek Venetië en herdrukt in 1844.

Dit was nog meer het geval in de 17e eeuw, toen Venetië in langdurige oorlogen verwikkeld was met het Ottomaanse Rijk, zoals ten tijde van het Beleg van Candia (1648-1669) of in de Morea-oorlog (1684-1699). In dergelijke tijden hoopte Venetië op een herstel van de vroegere dominantie in het oostelijke Middellandse Zeegebied, zoals die in de herinnering vooral werd vertegenwoordigd door Enrico Dandolo, die zijn ‘glorieuze leven’ in Constantinopel afsloot. Zoals Francesco Fanelli in 1707 uitlegt, ontbrak het hem nooit aan “voorzichtigheid” (“prudenza”), moed en rijpheid (“maturità del consiglio”), doorzettingsvermogen en onvermoeibaarheid, “tegenwoordigheid van geest” (“prontezza”), en hij was ook ervaren en voorzichtig, “vriendelijk in majesteit” (“affabile nella Maestà”), vrijgevig, geliefd en gevreesd, hij werd door de naties geëerd, hij werd gewaardeerd en vereerd, zelfs begraven als een koning.

Hoewel deze overdrijving weerklank vond in Frans- en Duitstalige landen, bijvoorbeeld in het werk van Charles Le Beau, dat in het Empire verscheen onder de titel Geschichte des morgenländischen Kayserthums, von Constantin dem Grossen an, volgden zij niet in alle opzichten de Venetiaanse traditie. Le Bau betwijfelt bijvoorbeeld of Dandolo volledig verblind was nadat Manuel hem probeerde te verblinden met een strijkijzer. Desondanks beschouwt hij de Doge als “een van de grootste mannen van zijn tijd”, sterker nog, hij was de “grootste zeeheld van zijn tijd”. Het “contract” met de kruisvaarders werd echter voor hem gesloten door de senaat en “bevestigd” door het volk, net zoals Dandolo eerst de senaat voor zich moest winnen voor de onderneming tegen Zara. Een beoordeling waarbij het blijkbaar ontbrak aan enig inzicht in de Venetiaanse constitutionele geschiedenis.

Volgens Pantaleon Barbo, die de auteur een toespraak in de mond legt, deed Dandolo afstand van de keizerlijke kroon om het gewicht van het enorm uitgebreide rijk niet volledig naar Constantinopel te verplaatsen, of zelfs om de hoofdstad daarheen te verplaatsen. Men moest immers vrezen dat Venetië afhankelijk zou worden van het nieuwe rijk, een van de belangrijkste families zou verloren gaan, net als de vrijheid.

Maar voor de meeste historici van Frankrijk waren dit marginalia, want kort samengevat was Dandolo voor hen, zoals Louis Maimbourg in 1676 expliciet schreef, “un des plus grands hommes du monde” (“een van de grootste mannen ter wereld”). Tegelijkertijd leverde Maimbourgs breed ontvangen werk een aanzienlijke bijdrage aan het wetenschappelijk vastleggen van het concept van de “croisade” (de “kruistocht”), dat tot het einde van de 16e eeuw zelden voorkwam, totdat het rond 1750 definitief ingeburgerd raakte.

Johann Hübner, op zijn beurt, zei in 1714 dat onder Dandolo “Venetië de basis had gelegd voor zijn grote rijkdom”. “Omdat een leger onder de Vlaamse graaf Balduino naar het beloofde land wilde gaan, bundelden de Venetianen hun krachten met deze Balduino” en zetten Alexios IV “met geweld” op de troon van zijn vader. Dandolo was “tevreden met de verovering van 1204, maar liet zijn inspanningen goed renderen”. Zo “stabiliseerden de Venetianen de actie in Alexandrië in Egypte en verkregen zo het monopolie op Oost-Indische goederen”.

Slechts een paar schrijvers in Venetië durfden de stevig gevestigde staatstraditie tegen te spreken. In het beste geval werd dit gedaan met het oog op Dandolo’s vermeende onvoorwaardelijke loyaliteit aan Venetië. In 1751 schreef Giovanni Francesco Pivati in zijn Nuovo dizionario scientifico e curioso sacro-profano dat de Doge niet alleen op grote kosten woonde en zich keizerlijk kleedde, maar zelfs ‘zijn eigen staatsraad had, zoals in Venetië’. Nauwelijks verhuld haalt Pivati een reeks monarchale pretenties aan en zelfs de ontwikkeling van machtsstructuren die parallel lopen aan die in Venetië, alleen zonder de beperkingen die daar golden voor de macht van de doge.

Na de ontbinding van de Republiek Venetië (vanaf 1797)

In de periode na het einde van de Republiek Venetië in 1797 veranderde de visie van Enrico Dandolo opnieuw zonder dat hij erin slaagde zich te bevrijden van de tradities die gedurende meer dan vijf eeuwen bewust waren gecontroleerd. Aan de ene kant is het aan Karl Hopf te danken dat de Franse kruistocht ook een Venetiaanse kruistocht werd, en het bracht de ontdekking van een groot aantal nieuwe bronnen op gang. Prosopografisch onderzoek plaatste Venetiaanse en ook Genuese families naast de Franse. De Griekse “decadentie” bleef echter tegenover de Venetiaanse “tolerantie, orde en discipline” staan, een paternalistische kijk op het kolonialisme die Ernst Gerland versterkte in zijn werk Das Archiv des Herzogs von Kandia im Königl. Staatsarchiv zu Venedig uit 1899. Zijn lezing voor de Duitse Koloniale Vereniging, afgeleid van dit werk, werd in hetzelfde jaar afgedrukt in het Historisch Jaarboek. Hierin kwamen de kolonialistische kernwoorden “politieke wijsheid” en “humanitaire aspiraties” in gelijke mate naar voren, Venetië onder Dandolo “durfde de stap te zetten van handelspolitiek naar wereldpolitiek, om zichzelf te transformeren in een wereldmacht van de eerste rang”.

Het feit dat de eerste redacteur van de Historia ducum Veneticorum, Henry Simonsfeld, het ontbrekende deel van de jaren 1177 tot 1203 invulde met behulp van een uittreksel uit de Venetiarum Historia bleek ernstig te zijn voor het specialistische historische debat, dat in het vaarwater van de “Venetiaanse traditie” terechtkwam. Deze werd echter pas in de 14e eeuw geschreven. Hoewel het veel passages uit de Historia ducum overnam, zoals Guillaume Saint-Guillain uitwerkte, werden er ook passages uit andere kronieken overgenomen en sommige dingen werden waarschijnlijk door de auteur toegevoegd. Hieronder valt de relatief nauwkeurige informatie over het aantal kruisvaarders en schepen. Al met al waren Simonsfelds toevoegingen echter zo ver vooruit op de tijd dat hij gebruikmaakte van de gevestigde Venetiaanse traditie, die op haar beurt hun veronderstellingen als eigentijds verspreidde of stabiliseerde, waar ze die slechts in het verleden projecteerde. Henry Simonsfeld was tegelijkertijd vol respect voor de prestaties van de Doge. Zo zei hij in 1876 tegen Enrico Dandolo: “Wie zou niet gehoord hebben van deze man die – een van de meest gedenkwaardige figuren van de hele Middeleeuwen – op leeftijd, maar wonderbaarlijk fris, vurig van geest, aan het hoofd van de kruisvaarders over de zee marcheert en de hoofdstad van het noodlijdende Oosterse Rijk bestormt? Ook al is de duisternis die over de motieven van deze processie hangt nog niet helemaal opgeklaard, het staat buiten kijf dat we juist aan deze processie eigenlijk het volgende ontlenen

In zijn slanke proefschrift Der vierte Kreuzzug im Rahmen der Beziehungen des Abendlandes zu Byzanz (De vierde kruistocht in de context van de relaties van het Avondland met Byzantium), gepubliceerd in 1898, rangschikte Walter Norden op treffende wijze de belangrijkste ideeën van het onderzoek dat tot dan toe was uitgevoerd. Volgens dit artikel werd in alle verslagen uitgegaan van een “mislukking” van de kruistocht omdat het doel Egypte nooit was bereikt. Bijgevolg moet een andere macht de kruistocht hebben omgeleid. Van daaruit lag de stap naar een berekende afleiding en dus naar “verraad” voor de hand, uiteindelijk naar de wil om het Byzantijnse Rijk te vernietigen, die vanaf het begin was uitgestippeld. Als Dandolo, zo spreekt Norden tegen, deze intentie had gehad, dan zou hij dat onmiddellijk na de eerste verovering van 1203 hebben gedaan. Bovendien, als dit zo was geweest, zouden de kruisvaarders de troonpretendent helemaal niet hebben voorgesteld aan het volk van Constantinopel. Norden, die toegeeft dat er spanningen waren geweest tussen het Westen en Byzantium, maar dat daaruit geenszins een wil tot vernietiging kon worden afgeleid, ontwikkelde van zijn kant de these dat Venetië, om zijn handelsbelangen in Egypte te beschermen, de kruistocht had willen omleiden naar het Heilige Land, naar een “secundair land” van al-Adil.

Zelfs in de meeste recentere verslagen domineert een vragencatalogus, die in het geval van Enrico Dandolo draait om de wereldpolitieke gevolgen die voor zijn tijdgenoten helemaal niet te voorzien waren en waardoor ze zich dus ook niet hadden kunnen laten leiden. Macht en moraal stonden altijd centraal, waarbij het waardesysteem van de auteurs zelf bijzonder opvallend naar voren kwam. Dit geldt bijvoorbeeld voor de kwestie van het “verraad” van het christelijke Constantinopel. Hetzelfde geldt voor de ideeën die de nog steeds sterk betrokken nazaten hadden over de complexe politieke omstandigheden in Venetië en Byzantium, in populaire en romaneske voorstellingen. Bovendien is de irritatie dat zo’n oude en bovendien blinde man zulke prestaties kon leveren nog steeds bijzonder prominent aanwezig. Hermann Beckedorf, die het hoofdstuk Der Vierte Kreuzzug und seine Folgen (De Vierde Kruistocht en zijn Gevolgen) schreef in het 13e deel van Fischer Weltgeschichte, gepubliceerd in 1973, maakt onderscheid tussen de aanhangers van de “toevalstheorie” en die van de “intrigetheorie” als het gaat om de vraag naar de oorzaken van de “omleiding” van de kruistocht naar Constantinopel. De laatsten “beschuldigen de paus, de Venetianen, Bonifatius van Montferrat of Filips van Zwaben ervan de aanval op Byzantium lang van tevoren te hebben gepland” (p. 307). Ervan uitgaande dat de Byzantijnse troonpretendent niet in augustus 1202 voor het eerst in Italië verscheen, zoals Villehardouin beweert, maar, zoals Niketas

De ontwikkeling van de Venetiaanse grondwet, en daarmee Dandolo’s rechten en mogelijkheden, maar ook hun grenzen, werd voor het eerst in de discussie gebracht door Giorgio Cracco, die “de Venetianen” niet langer beschouwde als een gesloten blok van eensgezinde opvattingen die op basis van hun stem unaniem bepaalde doelen nastreefden. Tegelijkertijd werd ook na Cracco de notie van “etnische zuiverheid” voortgesleept als rechtvaardiging van, als het ware, natuurlijke culturele verschillen en evaluaties, maar ook teruggeprojecteerd als motief voor politieke actie. Lange tijd werden postkoloniale benaderingen nauwelijks gebruikt in het onderzoeksdebat, zoals de vraag waarom het onderscheid tussen etnische groepen werd benadrukt door de staat, terwijl het een steeds kleinere rol speelde in privédocumenten of openbare rituelen, in taal en alledaags gedrag. Bij bepaalde gelegenheden, bijvoorbeeld, werd de opkomst van een Kretenzische identiteit over de taalkundige en confessionele grenzen heen zichtbaar, wat in Venetië met argusogen werd bekeken. In 1314 werd het daarom alle feodati verboden om met baarden te verschijnen op de troepenshow, waarschijnlijk om te voorkomen dat ze er “als Grieken” zouden uitzien. Dit gold ook voor alle anderen die feodale diensten moesten verrichten. De interpretatie van de kruistocht en de gevolgen ervan, volgens Daniela Rando tot 2014, blijft gebukt gaan onder kolonialistische stereotypen die de onderzoeksgeschiedenis doordringen.

Popularisering

Populaire voorstellingen, zoals Antonio Quadri’s Otto giorni a Venezia, een rijk geïllustreerd werk dat vanaf 1821 verschillende edities beleefde en ook in het Frans werd vertaald, namen de gevestigde maar ook de verfraaide ideeën van Dandolo over en brachten ze in het algemene bewustzijn. Delen van Quadri’s werk kwamen zelfs in het Duits terecht onder de titel Vier dagen in Venetië. Nogmaals, Dandolo was de leider van de aanval op Constantinopel, de eerste die de muren bereikte, de zijnen aanspoorde om te bestormen en de standaard van Venetië verhoogde, zoals Quadri schrijft met het oog op het historieschilderij van Jacopo Palma in het Dogenpaleis (p. 55). Quadri vertelt ook de legende van Dandolo, die naar verluidt de keizerlijke kroon afwees als het ’toppunt van patriottisme’ (“colmo del patriotismo”) (p. XXIX). In Italië was het idee dat Dandolo niet alleen afstand had gedaan van de keizerlijke kroon, die hem al door verkiezing was gegeven, ten gunste van Balduin, maar dat hij hem aan hem had ‘gegeven’, al lang doorgedrongen tot de encyclopedieën.

Met de renovatie van het Teatro la Fenice in 1837 deed zich de gelegenheid voor om Dandolo’s afstand van de keizerlijke kroon aan een breder publiek te presenteren. Giovanni Busato (1806-1886) schilderde La Rinuncia di Enrico Dandolo alla corona d’Oriente (‘Enrico Dandolo’s afstand van de kroon van het Oosten’) op een van de nieuwe toneelgordijnen, een ander was getiteld Ingresso di Enrico Dandolo a Costantinopoli (‘Enrico Dandolo’s intocht in Constantinopel’).

Het Brockhaus van 1838 zegt: “… daar verschijnt Heinrich Dandolo, de verblinde, beroemde Doge van Venetië, een held vol jeugdige kracht, op een leeftijd waarop oude mannen kinderen worden, aan het hoofd van een leger kruisvaarders, voor Constantinopel en neemt de stad stormenderhand in”. Meyers Konversations-Lexikon zegt: “Enrico, de beroemdste van de familie, stichter van de heerschappij van Venetië over het Middellandse Zeegebied”, en voor het Handlexikon der Geschichte und Biographie dat in 1881 in Berlijn werd gepubliceerd, was Dandolo ook de “stichter van de heerschappij van Venetië over het Middellandse Zeegebied”.

Venetië in 1844 van August Daniel von Binzer voert de familie Dandolo terug tot de eerste Doge Paulucius. Hij geeft ook de legende door van de verblinding van Enrico Dandolo door de “Griekse” keizer. Ondanks bepaalde twijfels vanwege zijn hoge leeftijd schrijft hij alle essentiële daden aan hem toe – wat hem er blijkbaar toe brengt om aan te nemen dat de Doge “niet helemaal verblind” was – en varieert zo slechts lichtjes de Venetiaanse staatshistoriografie. Quadri had de Doge al “quasi blind” genoemd (p. XXVIII). De Enciclopedia Italiana e Dizionario della Conversazione uit 1843 noemt zijn “extreme leeftijd” (“stato d’estrema vecchiezza”), maar zwijgt over zijn blindheid. In de 23e editie van Georg Weber’s Lehr- und Handbuch der Weltgeschichte schrijft Alfred Baldamus, de auteur van de betreffende pagina’s, dat Dandolo de kruisvaarders “staatsmanachtig en energiek … in dienst van de Republiek van San Marco” wilde stellen. De Venetianen creëerden ook “de fundamenten van een wereldmacht” in 1204, “ze wekten burgerzin, artistieke ijver en vlijt op en verwierven zo het grote voordeel dat hun koloniën zich verdedigden”, maar de auteur laat een aantal legendes rond Dandolo weg. Hij zegt alleen dat Dandolo “bijna blind” was, zonder hieruit een motief te construeren.

Hoezeer het idee van de rol en de kenmerken van de Doge ook na de Eerste Wereldoorlog deel uitmaakte van de algemene kennis, vooral in Italië, zoals het idee dat Dandolo de basis had gelegd voor de Venetiaanse heerschappij over de Adriatische Zee en de Middellandse Zee, blijkt uit een brief van Gabriele d’Annunzio. Hierin verkondigde hij op 4 september 1919 aan de Venetiaanse fascist Giovanni Giuriati, een vriend van hem: “Voor altijd boven de Golf van Venetië leeft het Italië van Enrico Dandolo, Angelo Emo, Luigi Rizzo en Nazario Sauro” Zo werd de aanspraak van de Serenissima op heerschappij over de Golf van Venetië de aanspraak van heel Italië. De Rivista mensile della città di Venezia, uitgegeven door de Commune, publiceerde in 1927 een artikel over het graf in “Costantinopoli” – waarvan Heinrich Kretschmayr al aannam dat het dateerde uit 1865 – en Pietro Orsi, de eerste fascistische burgemeester van Venetië, liet in hetzelfde jaar een plaquette aanbrengen met de inscriptie “Venetiarum inclito Duci Henrico Dandolo in hoc mirifico templo sepulto MCCV eius patriae haud immemores cives”. Vanwege zijn hoge leeftijd was de Doge echter nogal onhandelbaar voor het fascistische idee van jonge, heldhaftige strijders. Angelo Ginocchietti, commandant in de Adriatische Zee, verklaarde hem daarom tot een “prachtige zeer jonge oude man”.

Toen de Gruppo veneziano, een groep financiers, industriëlen en politici onder leiding van Giuseppe Volpi (1877-1947) en Vittorio Cini (1885-1977), de stad Venetië politiek en economisch domineerde van ongeveer 1900 tot 1945 – uiteindelijk in nauwe samenwerking met de fascisten van Mussolini – werden er talloze luxe hotels gebouwd op het Lido di Venezia. De straatnamen daar zijn nog steeds gebaseerd op Venetiaanse koloniën en de belangrijkste slagvelden, maar ook op de militaire leiders en politici van Venetië. Dit zijn onder andere “via Lepanto” en “via Enrico Dandolo”.

In de roman Baudolino van Umberto Eco, waarin herhaaldelijk wordt verwezen naar Constantinopel en Niketas, de kroniekschrijver, komt Dandolo op vijf plaatsen voor. Eén keer liet hij in de hoofdstad alle tot dan toe gestolen voorwerpen naar de Hagia Sophia brengen om ze van daaruit eerlijk te verdelen. Na aftrek van de schulden moest de waarde worden omgezet in zilveren marken, waarbij elke ridder er vier kreeg, de bereden sergeanten twee en de onberedenen één deel. “De reactie van het gewone voetsoldaat, dat niets zou krijgen, is voor te stellen.” (S. 255). Het bleek dat sommige relikwieën van heiligen meervoudig waren (p. 327). Dandolo was bovendien degene die het meest aandrong op volledige betaling door Byzantium, maar de pelgrims bleven maar al te graag, omdat ze “het paradijs hadden gevonden” ten koste van de Grieken (p. 572). Eco noemt ook de “gewelddadige botsing” “tussen Doge Dandolo, staande op de boeg van een galei, en Murtzuphlos, die hem beledigde vanaf de wal”. Uiteindelijk zagen “Dandolo en de andere leiders” er aanvankelijk van af om “de stad uit te knijpen” (p. 584 e.v.).

Motieven voor actie en de opvattingen van Dandolo’s tijdgenoten

Onder de specifieke omstandigheden van bronproductie en -overdracht is het enorm problematisch om te proberen de motieven van de actoren te doorgronden, in dit geval die van Enrico Dandolo: “De bepalende factor voor de specifieke keuze van de veronderstelde redenen voor actie lijkt vooral de persoonlijke intuïtie en het empathisch inlevingsvermogen van de respectieve historicus te zijn,” merkte Timo Gimbel op in zijn proefschrift. Om dichter bij de beweegredenen te komen, heeft Gimbel in zijn proefschrift uit 2014 Die Debatte über die Ziele des Vierten Kreuzzugs: Ein Beitrag zur Lösung geschichtswissenschaftlich umstrittener Fragen mit Hilfe sozialwissenschaftlicher Instrumente (Het debat over de doelen van de Vierde Kruistocht: een bijdrage aan de oplossing van historiografisch controversiële vragen met behulp van sociaal-wetenschappelijke instrumenten) een bronweging uitgevoerd, d.w.z. er werd veel meer gewicht toegekend aan uitspraken die dicht bij de tijd werden gedaan dan aan uitspraken die de uitkomst van de Kruistocht al kenden en sommige gevolgen al konden inschatten, of die te ver van de gebeurtenissen af lagen in de tijd. Andere bronnen komen daarom nauwelijks in het geding, omdat ze al te duidelijk bevooroordeeld waren en er vooral op gericht waren om de respectieve tegenstander te belasteren of om de naaste te rechtvaardigen. Daarom stonden naast de genoemde kroniekschrijvers de mogelijk meer neutrale regalia van Innocentius III en een brief van Hugo van St. Pol centraal, net als de Encomion van Nikephoros Chrysoberges, tot slot de werken van de minstreel Raimbaut de Vaqueiras en de Gesta Innocentii.

De registers van paus Innocentius zijn officiële correspondentie. In ons geval zijn dat Reg. VII

De brief van Hugo van St. Pol, die in drie versies vanuit Constantinopel het Westen bereikte, werd na 18 juli 1203 verstuurd, dat wil zeggen na de eerste inname van Constantinopel. Eén versie werd gestuurd naar de aartsbisschop van Keulen, Adolf I, die bewaard is gebleven in de Annales maximi Colonienses. Een tweede, tegenstrijdige versie is alleen bewaard gebleven in een 18e-eeuwse editie en kan nauwelijks worden gebruikt om de gebeurtenissen rond 1200 te reconstrueren. De derde versie ging naar een vazal van Hugo genaamd “R. de Balues”. Rudolf Pokorny denkt dat hij de afkorting “R” kan oplossen met Robin en dus met Robin de Bailleul. Het is een zeer gedetailleerd en persoonlijk verhaal. In deze versie zijn de verklaringen over de motieven van de hoofdrolspelers in de kruistocht van het grootste belang voor de periode tussen de landing op Corfu en de eerste bezetting van Constantinopel. Robert de Clari diende onder Pierre d’Amiens, die op zijn beurt deel uitmaakte van het gevolg van Hugo de St. Hugo rapporteert dat na de aankomst van de troonpretendent op Corfu, iets meer dan 20 mannen aandrongen op de uitvoering van het plan om naar Constantinopel te trekken, waaronder de leiders van de kruistocht. Hugh meldt dat “super hoc autem fuit inter nos maxima dissensio et ingens tumultus”. Maar het aandringen van de leiders van de kruistocht en Alexios’ beloften om voedsel en 10.000 man te leveren voor de bevrijding van Jeruzalem, plus 500 man en 200.000 zilvermark per jaar

De auteur van de Devastatio Constantinopolitana, ook onbekend, rapporteert vanuit een vergelijkbaar perspectief als Robert de Clari en de auteur van de brief aan R de Bailleul. Hij verdedigt ook het standpunt van eenvoudige mensen, maar hij is erg beknopt. De auteur kwam waarschijnlijk uit het Rijnland en bekritiseerde vooral de leiders van de kruistocht. Hij staat nogal vijandig tegenover de Venetianen, net als tegenover alle rijken die in zijn ogen de pauperes Christi (de arme christen) hadden verraden. Volgens hem was de hele kruistocht één aaneenschakeling van verraad. In het proces dreef de hebzucht van de Venetianen de voedselprijzen op; zij maakten van de gelegenheid gebruik om hun Adriatische buren te onderwerpen. Alleen al bij de verovering van Zara stierven honderd kruisvaarders en Venetianen. Enkele duizenden kruisvaarders verlieten daarna het leger. Zelfs na de komst van Alexios zwoeren de armen nooit op te trekken tegen Griekenland. Uiteindelijk, toen de buit werd verdeeld, kreeg elke ridder onterecht 20 mark, elke geestelijke 10, elke voetsoldaat 5.

De twee gedichten van de minstreel Raimbaut de Vaqueiras, geboren in het Zuid-Franse graafschap Orange, hebben weinig aandacht gekregen. Hij kwam uit de lagere adel en ontmoette Bonifatius van Montferrat in de vroege jaren 1180 in Boven-Italië, met wie hij bevriend raakte. Van 1193 tot Bonifatius’ dood in 1207 vergezelde de zanger hem voortdurend. Bonifatius ridderde Raimbaut zelfs nadat deze zijn leven had gered. In juni of juli 1204 schreef de zanger zijn Occitaanse Luyrische Gedicht XX, dat de enige contemporaine bron is die verslag doet van de plundering en verwoesting van kerken en paleizen. Volgens de zanger waren de kruisvaarders schuldig aan deze daden. In zijn tweede gedicht krijgt men een ongewoon inzicht in de dichotomie waarin de kruistocht de auteur en andere kruisvaarders dompelde, die door de verwoesting grote zondaars waren geworden – zowel geestelijken als leken: “Q’el e nos em tuig pecchador

Deze weinig opgemerkte bronnen laten zien dat de vroege traditie werd gedomineerd door de vraag of het gerechtvaardigd was om een kruistocht tegen christelijke steden om te leiden. Dit, in combinatie met het ondubbelzinnige standpunt van de paus over de zaak, had een sterke invloed op het latere verslag, zodat beschuldigingen van schuld en de behoefte aan legitimatie op de voorgrond kwamen, wat tegelijkertijd de enorme sociale spanningen naar de achtergrond verdrong, die de kruistocht al voor Zara dreigden op te blazen. Er werden verschillende rechtvaardigingen gezocht in overeenstemming met de veranderende tijden en politieke oriëntaties. Op het moment van de gebeurtenis overheersten de sociale tegenstellingen met hun explosieve kracht, die volgens hedendaagse auteurs tot uiting kwamen in volledig tegenstrijdige ideeën over de doelen van de oorlog en de rol van de kruisvaarders.

Dat de explosieve kracht enorm was, vooral toen deze werd vergroot door de weigering van de paus om de kruistocht na Zara om te leiden naar Constantinopel, wordt bewezen door een bron die ook weinig aandacht heeft gekregen. Deze gaat terug op de zogenaamde Anonymus van Soissons, die op zijn beurt beschikte over rechtstreekse verslagen van een van de vroegste deelnemers aan de kruistocht, namelijk Nivelon de Chérisy († 13 september 1207), de bisschop van Soissons. Tot 1992 was het verslag alleen beschikbaar in een editie die moeilijk te vinden was. Nivelon de Chérisy, die al rond de jaarwisseling van 1199 naar 1200 het kruis had genomen, keerde op 27 juni 1205 terug van de kruistocht met belangrijke relikwieën, zoals het hoofd van de Doper en delen van het kruis waaraan Jezus was terechtgesteld, om versterkingen naar de Bosporus te brengen en vervolgens met deze mannen op weg te gaan naar het Oosten. Maar hij bereikte zijn bestemming niet, want hij kwam om in Apulië. De bron moet geschreven zijn tussen zijn terugkeer en zijn hernieuwde vertrek in 1207. Nivelon was een van de centrale figuren van de kruistocht. Hij speldde het kruis op de schouder van Bonifatius van Montferrat; als afgezant verbond hij het kruisvaardersleger voor Zara met de Curie. In Rome kreeg hij mondelinge instructies om de kruistocht onder geen beding nog een keer om te leiden, juist niet tegen Constantinopel. Maar Nivelon spande samen met de leiders van de kruistocht en voorkwam zo dat de andere kruisvaarders hoorden van de pauselijke afwijzing van de kruistocht.

Naast het feit dat de anonieme auteur het verzwijgen van het pauselijk verbod door Dandolo en de andere kruistochtleiders noemt, geeft de titel van het werk aan waar de auteur echt mee bezig was: Over het land Jeruzalem en op welke manier de relieken vanuit de stad Constantinopel naar deze kerk werden gebracht. In de ogen van de auteur handelden de pelgrims namens God, deden ze boete en behaalden ze een, zij het onvolledige, overwinning voor het christendom. Daarbij brachten ze naar Soissons wat pelgrims zochten, namelijk relikwieën en direct contact met de heiligen.

De bronnen die lange tijd minder in de beschouwing zijn betrokken, zijn van bijzondere waarde voor de historische reconstructie, omdat ze rechtstreeks voortkomen uit contemporaine gebeurtenissen en dus vóór de stollingsfase van de Venetiaanse staatshistoriografie en buiten de eerder genoemde legitimatieprocessen liggen. Ze laten zien dat er totaal verschillende ideeën bestonden onder de leidende groepen wier standpunten en geschillen later de traditie domineerden. Hun explosieve kracht was gebaseerd op fundamenteel verschillende opvattingen over de taken en houdingen van een “pelgrim”. Maar ze laten ook zien dat deze niet los gezien kunnen worden van de sociale spanningen tussen de paar leidende mannen, in de eerste plaats Enrico Dandolo, maar ook de hogere adel als geheel, en de gewone kruisvaarders. Raimbaut de Vaqueiras, de Anonymus van Soissons of Hugo van St. Pol krijgen zo aanzienlijk meer gewicht als ooggetuigen, nadat de staatshistoriografie sinds de 14e eeuw en de chronische traditie bijna uitsluitend het beeld van Enrico Dandolo hadden bepaald.

De essentiële archiefdocumenten van de pragmatische geschriften, die tot een paar jaar geleden bijna uitsluitend werden gebruikt voor historische reconstructie, bevinden zich in het Staatsarchief van Venetië, waarvan de meeste toegankelijk zijn in verspreide edities, zoals de resoluties van de Grote Raad uitgegeven door Roberto Cessi in 1931, die echter pas tientallen jaren na de dood van Dandolo beginnen. Meer eigentijds zijn de documenten over de oudere handels- en staatsgeschiedenis van de Republiek Venetië, uitgegeven door Tafel en Thomas als onderdeel van de Fontes rerum Austriacarum, vol. XII, een deel dat al in 1856 in Wenen werd gepubliceerd (pp. 127, 129, 132, 142, 216 e.v., 234 f., 260 f., 441, 444 e.v., 451, 522 f. etc.). Hij biedt afzonderlijke documenten, evenals Raimondo Morozzo della Rocca, Antonino Lombardo: Documenti del commercio veneziano nei secoli XI-XIII, Turijn 1940 (n. 257, Alexandria, september 1174, 342, Rialto, september 1183) en de Nuovi documenti del commercio veneziano dei sec. XI-XIII, Venetië 1953 (n. 33, 35, 45 e.v.).

Van centraal belang vanuit Venetiaans perspectief is echter de chronische traditie, waaronder de Historia Ducum Veneticorum van de Monumenta Germaniae Historica, Scriptores, XIV, die Henry Simonsfeld in 1883 in Hannover uitgaf, evenals de Andreae Danduli Ducis Chronica per extensum descripta aa. 46-1280 d.C. (= Rerum Italicarum Scriptores, XII,1), uitg. door Ester Pastorello, Nicola Zanichelli, Bologna 1939, pp. 272-281 (digitale kopie, p. 272 f.). Duidelijk gedetailleerder, maar niet altijd gemakkelijk te interpreteren tegen de achtergrond van de Franse schrijftradities met betrekking tot leiders en topoi, en dan ook nog met het oog op de politieke gebruiken van Venetië en het Byzantijnse Rijk: Geoffroy de Villehardouin: La conquête de Constantinopel, ed. by Edmond Faral, Paris 1938; vervolgens Robert de Clari: La conquête de Constantinopel, ed. by Philippe Lauer, Paris 1956; de Venetiarum Historia vulgo Petro Iustiniano Iustiniani filio adiudicata, ed. by Roberto Cessi and Fanny Bennato, Venice 1964, pp. 131-144 evenals de Byzantijnse Nicetae Choniatae Historia, ed. by Jan Louis van Dieten in Corpus Fontium Historiae Byzantinae, XI, 1-2, Berlin et al. 1975. Daarnaast Melchiore Roberti: Dei giudici veneziani prima del 1200, in: Nuovo Archivio Veneto, n. s. 8 (1904) 230-245.

Recentelijk hebben bronnen geschreven in de loop van de Vierde Kruistocht of kort daarna meer gewicht gekregen, hoewel deze al sinds 2000 zijn gebundeld in een overkoepelende bronneneditie over de Vierde Kruistocht. Hieronder vallen individuele brieven aan de paus, vooral die van Enrico Dandolo, die lange tijd het beeld van de Doge heeft bepaald (in één geval is alleen het pauselijke antwoord bewaard gebleven); de brief van juni (?) 1204 bevindt zich in het pauselijke register.

Andere bezittingen bevinden zich in het Staatsarchief van Venetië, zoals de Codice diplomatico Lanfranchi, n. 2520, 2527, 2609, 2676, 2888, 3403, 3587, 3589, 3590 f., 3700, 4104, 4123, 4182, 4544, of zijn al bewerkt.

Deze bijdrage is, waar niet anders aangegeven, voornamelijk gebaseerd op Giorgio Cracco: Dandolo, Enrico, in: Massimiliano Pavan (ed.): Dizionario Biografico degli Italiani, vol. 32, Rome 1986, pp 450-458. Bij de beoordeling van de bronnen die weinig input hebben gehad in de biografie van Dandolo, volgt het verslag Timo Gimbel: Die Debatte über die Ziele des Vierten Kreuzzugs: Ein Beitrag zur Lösung geschichtswissenschaftlich umstrittener Fragen mit Hilfe sozialwissenschaftlicher Instrumente, Diss, Mainz 2014. De gebruikte basisliteratuur was:

Bronnen

1. Enrico Dandolo
2. Enrico Dandolo
3. „S. Marco a destra ritto in piedi, cinto il capo di aureola, col libro dei Vangeli nella mano sinistra, consegna colla destra al Doge un vessillo con asta lunghissima, che divide la moneta in due parti pressoché uguali. A sinistra il Doge, vestito di ricco manto ornato di gemme, tiene colla sinistra un volume, rotolo, che rappresenta la promissione ducale, e colla destra regge il vessillo, la cui banderuola colla croce è volta a sinistra. Entrambe le figure sono di faccia, le teste colla barba sono scoperte; quella del Doge ha i capelli lunghi che si arricciano al basso“ (Nicolò Papadopoli: Enrico Dandolo e le sue monete, in: Rivista Italiana di Numismatica e Scienze Affini 3 (1890) 507–519, hier: S. 515 (Digitalisat).)
4. Thomas F. Madden: Venice and Constantinople in 1171 and 1172: Enrico Dandolo’s attitudes towards Byzantium, in: Mediterranean Historical Review 8,2 (1993) 166–185.
5. ^ Il documento notarile che testimonia l’evento indica anche come all’epoca Enrico Dandolo fosse legalmente cieco, non comparendovi la sua firma, ma per lui quella del notaio, fatto insolito per un letterato – Madden 2003
6. ^ Franco Cardini e Marina Montesano, Storia Medievale, Firenze, Le Monnier, 2006, p. 237.«Le terre che gli erano appartenute (all’imperatore Alessio) venivano così divise: per un terzo andavano a Baldovino conte di Fiandra, eletto dai capi crociati imperatore di un nuovo Impero latino di Costantinopoli; per un terzo agli altri nobili crociati; e infine la restante parte ai veneziani, che si appropriavano delle isole greche e degli scali navali più importanti, assicurandosi così il monopolio dei traffici orientali dai quali, in particolare, venivano esclusi i loro odiati avversari genovesi.»
7. ^ Madden 2003, p. 44.
8. ^ Madden 2003, p. 47.
9. Madden, Thomas F. (2003). Enrico Dandolo and the Rise of Venice. Baltimore: Johns Hopkins University. p. 44.
10. Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. Baltimore. p. 47.
11. Madden. Enrico Dandolo and the Rise of Venice. p. 80.