Διογένης ο Λαέρτιος
gigatos | 22 Οκτωβρίου, 2021
Σύνοψη
Ο Διογένης Λαέρτιος (ελληνικά: Διογένης Λαέρτιος, μετάφραση: Dīogénēs Lāértios, π. 3ος αιώνας μ.Χ.) ήταν βιογράφος των Ελλήνων φιλοσόφων. Τίποτα δεν είναι οριστικά γνωστό για τη ζωή του, αλλά το σωζόμενο έργο του Βίοι και γνώμες επιφανών φιλοσόφων αποτελεί κύρια πηγή για την ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Η φήμη του είναι αμφιλεγόμενη μεταξύ των μελετητών επειδή συχνά επαναλαμβάνει πληροφορίες από τις πηγές του χωρίς να τις αξιολογεί κριτικά. Συχνά επίσης εστιάζει σε ασήμαντες ή ασήμαντες λεπτομέρειες της ζωής των υποκειμένων του, ενώ αγνοεί σημαντικές λεπτομέρειες των φιλοσοφικών διδασκαλιών τους, ενώ μερικές φορές δεν κάνει διάκριση μεταξύ παλαιότερων και μεταγενέστερων διδασκαλιών συγκεκριμένων φιλοσοφικών σχολών. Ωστόσο, σε αντίθεση με πολλές άλλες αρχαίες δευτερογενείς πηγές, ο Διογένης Λαέρτιος αναφέρει γενικά φιλοσοφικές διδασκαλίες χωρίς να επιχειρεί να τις επανερμηνεύσει ή να τις επεκτείνει, πράγμα που σημαίνει ότι οι αναφορές του είναι συχνά πιο κοντά στις πρωτογενείς πηγές. Λόγω της απώλειας τόσων πολλών πρωτογενών πηγών στις οποίες βασίστηκε ο Διογένης, το έργο του έχει γίνει η σημαντικότερη σωζόμενη πηγή για την ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας.
Ο Λαέρτιος πρέπει να έζησε μετά τον Σέξτο Εμπειρίκο (περ. 200), τον οποίο αναφέρει, και πριν από τον Στέφανο του Βυζαντίου και τον Σωπάτο της Απάμειας (περ. 500), οι οποίοι τον παραθέτουν. Το έργο του δεν κάνει καμία αναφορά στον νεοπλατωνισμό, παρόλο που απευθύνεται σε μια γυναίκα που ήταν “ενθουσιώδης πλατωνίστρια”. Ως εκ τούτου, θεωρείται ότι άκμασε στο πρώτο μισό του 3ου αιώνα, κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Αλεξάνδρου Σεβήρου (222-235) και των διαδόχων του.
Η ακριβής μορφή του ονόματός του είναι αβέβαιη. Τα αρχαία χειρόγραφα αναφέρονται πάντοτε σε έναν “Διογένη Λαέρτιο”, και αυτή η μορφή του ονόματος επαναλαμβάνεται από τον Sopater Η σύγχρονη μορφή “Διογένης Λαέρτιος” είναι πολύ σπανιότερη, χρησιμοποιείται από τον Στέφανο του Βυζαντίου και σε ένα λήμμα της Ελληνικής Ανθολογίας. ή απλώς “Διογένης”.
Η προέλευση του ονόματος “Laertius” είναι επίσης αβέβαιη. Ο Στέφανος του Βυζαντίου τον αναφέρει ως “Διογένης ὁ Λαερτιεύς”. (Διογένης ο Λαέρτιος), υπονοώντας ότι ήταν γηγενής κάποιας πόλης, ίσως του Λαέρτιου στην Καρία (ή ενός άλλου Λαέρτιου στην Κιλικία). Μια άλλη πρόταση είναι ότι ένας από τους προγόνους του είχε για προστάτη ένα μέλος της ρωμαϊκής οικογένειας των Λαέρτιων. Η επικρατέστερη σύγχρονη θεωρία είναι ότι το “Λαέρτιος” είναι ένα παρατσούκλι (προερχόμενο από το ομηρικό επίθετο Διογένης Λαέρτιος, που χρησιμοποιήθηκε απευθυνόμενο στον Οδυσσέα) που χρησιμοποιήθηκε για να τον ξεχωρίσει από τα πολλά άλλα άτομα που ονομάζονταν Διογένης στον αρχαίο κόσμο.
Η γενέτειρά του είναι άγνωστη (στην καλύτερη περίπτωση αβέβαιη, ακόμη και σύμφωνα με την υπόθεση ότι ο Λαέρτιος αναφέρεται στην καταγωγή του). Ένα αμφισβητούμενο χωρίο στα γραπτά του έχει χρησιμοποιηθεί για να υποδηλώσει ότι ήταν η Νίκαια στη Βιθυνία.
Έχει προταθεί ότι ο Διογένης ήταν Επικούρειος ή Πυρρωνιστής. Υπερασπίζεται με πάθος τον Επίκουρο στο βιβλίο 10, το οποίο είναι υψηλής ποιότητας και περιέχει τρεις μακροσκελείς επιστολές που αποδίδονται στον Επίκουρο και εξηγούν τα επικούρεια δόγματα. Είναι αμερόληπτος απέναντι σε όλες τις σχολές, κατά τον τρόπο των Πυρρωνιστών, και μεταφέρει τη διαδοχή του Πυρρωνισμού παραπέρα από εκείνη των άλλων σχολών. Σε ένα σημείο μάλιστα φαίνεται να αναφέρεται στους Πυρρωνικούς ως “η δική μας σχολή”. Από την άλλη πλευρά, τα περισσότερα από αυτά τα σημεία μπορούν να εξηγηθούν από τον τρόπο με τον οποίο αντιγράφει άκριτα από τις πηγές του. Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι ο ίδιος ακολουθούσε κάποια σχολή, και είναι συνήθως πιο προσεκτικός στις βιογραφικές λεπτομέρειες.
Εκτός από τους Βίους, ο Διογένης ήταν ο συγγραφέας ενός έργου σε στίχους για διάσημους άνδρες, σε διάφορα μέτρα, το οποίο ονόμασε Επιγράμματα ή Πάμμετρος.
Το έργο με το οποίο έγινε γνωστός, “Βίοι και γνώμες επιφανών φιλοσόφων”, γράφτηκε στα ελληνικά και ισχυρίζεται ότι παρουσιάζει τη ζωή και τα λεγόμενα των Ελλήνων φιλοσόφων.
Ο Διογένης χωρίζει τα θέματά του σε δύο “σχολές”, τις οποίες περιγράφει ως ιωνικές και ιταλικές- ο διαχωρισμός είναι κάπως αμφίβολος και φαίνεται να προέρχεται από τη χαμένη δοξογραφία του Σωτήρος. Οι βιογραφίες της “ιωνικής σχολής” αρχίζουν με τον Αναξίμανδρο και τελειώνουν με τον Κλιτόμαχο, τον Θεόφραστο και τον Χρύσιππο- η “ιταλική” αρχίζει με τον Πυθαγόρα και τελειώνει με τον Επίκουρο. Η σωκρατική σχολή, με τους διάφορους κλάδους της, κατατάσσεται στην ιωνική, ενώ οι Ελεάτες και οι Πυρρωνικοί αντιμετωπίζονται κάτω από την ιταλική.
Ο Henricus Aristippus, αρχιδιάκονος της Κατάνια, παρήγαγε μια λατινική μετάφραση του βιβλίου του Διογένη Λαέρτιου στη νότια Ιταλία στα τέλη της δεκαετίας του 1150, η οποία έκτοτε έχει χαθεί ή καταστραφεί. Ο Geremia da Montagnone χρησιμοποίησε τη μετάφραση αυτή ως πηγή για το έργο του Compedium moralium notabilium (1285) και ένας ανώνυμος Ιταλός συγγραφέας τη χρησιμοποίησε ως πηγή για το έργο με τίτλο Liber de vita et moribus philosophorum (γραμμένο γύρω στο 1317-1320), το οποίο γνώρισε διεθνή δημοτικότητα κατά τον Ύστερο Μεσαίωνα. Ο μοναχός Ambrogio Traversari (1386-1439) δημιούργησε μια άλλη λατινική μετάφραση στη Φλωρεντία μεταξύ 1424 και 1433, για την οποία έχουν διασωθεί πολύ καλύτερα αρχεία. Ο Ιταλός λόγιος της Αναγέννησης, ζωγράφος, φιλόσοφος και αρχιτέκτονας Leon Battista Alberti (1404-1472) δανείστηκε από τη μετάφραση του Traversari των Βίοι και γνώμες επιφανών φιλοσόφων στο βιβλίο 2 του Libri della famiglia και διαμόρφωσε τη δική του αυτοβιογραφία με βάση τον βίο του Θαλή του Διογένη Λαέρτιου.
Το έργο του Διογένη Λαέρτιου είχε μια περίπλοκη υποδοχή στη σύγχρονη εποχή. Η αξία του έργου του “Βίοι και γνώμες επιφανών φιλοσόφων” ως εικόνα της ιδιωτικής ζωής των Ελλήνων σοφών οδήγησε τον Γάλλο φιλόσοφο της Αναγέννησης Michel de Montaigne (1533-1592) να αναφωνήσει ότι θα ήθελε, αντί για έναν Λαέρτιο, να υπήρχαν δώδεκα. Ο Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ (1770-1831) επέκρινε τον Διογένη Λαέρτιο για την έλλειψη φιλοσοφικού ταλέντου και χαρακτήρισε το έργο του ως μια απλή συλλογή απόψεων προηγούμενων συγγραφέων. Παρ” όλα αυτά, παραδέχθηκε ότι η συλλογή του Διογένη Λαέρτιου ήταν σημαντική δεδομένης της πληροφορίας που περιείχε. Ο Hermann Usener (1834-1905) στηλίτευσε τον Διογένη Λαέρτιο ως “πλήρη γάιδαρο” (asinus germanus) στο έργο του Epicurea (1887). Ο Werner Jaeger (1888-1961) τον καταδίκασε ως “αυτόν τον μεγάλο αδαή”. Στα τέλη του εικοστού και στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, ωστόσο, οι μελετητές κατάφεραν να αποκαταστήσουν εν μέρει τη φήμη του Διογένη Λαέρτιου ως συγγραφέα, διαβάζοντας το βιβλίο του σε ένα ελληνιστικό λογοτεχνικό πλαίσιο.
Παρ” όλα αυτά, οι σύγχρονοι μελετητές αντιμετωπίζουν τις μαρτυρίες του Διογένη με προσοχή, ιδίως όταν δεν αναφέρει τις πηγές του. Ο Herbert S. Long προειδοποιεί: “Ο Διογένης έχει αποκτήσει μια σημασία δυσανάλογη με την αξία του, επειδή η απώλεια πολλών πρωτογενών πηγών και των παλαιότερων δευτερογενών συλλογών τον άφησε τυχαία την κύρια συνεχή πηγή για την ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας”. Ο Robert M. Strozier προσφέρει μια κάπως πιο θετική αξιολόγηση της αξιοπιστίας του Διογένη Λαέρτιου, σημειώνοντας ότι πολλοί άλλοι αρχαίοι συγγραφείς επιχειρούν να επανερμηνεύσουν και να επεκτείνουν τις φιλοσοφικές διδασκαλίες που περιγράφουν, κάτι που σπάνια κάνει ο Διογένης Λαέρτιος. Ο Strozier καταλήγει: “Ο Διογένης Λαέρτιος είναι, όταν δεν συγχέει διακρίσεις εκατοντάδων ετών, αξιόπιστος απλώς και μόνο επειδή είναι λιγότερο ικανός στοχαστής από εκείνους για τους οποίους γράφει, είναι λιγότερο επιρρεπής στο να επαναδιατυπώνει δηλώσεις και επιχειρήματα και, ιδίως στην περίπτωση του Επίκουρου, λιγότερο επιρρεπής στο να παρεμβαίνει στα κείμενα που παραθέτει. Ωστόσο, απλουστεύει”.
Παρά τη σημασία του για την ιστορία της δυτικής φιλοσοφίας και τη διαμάχη που τον περιβάλλει, σύμφωνα με τον Gian Mario Cao, ο Διογένης Λαέρτιος δεν έχει ακόμη λάβει επαρκή φιλολογική προσοχή. Και οι δύο σύγχρονες κριτικές εκδόσεις του βιβλίου του, του H. S. Long (1964) και του M. Marcovich (1999) έχουν δεχθεί εκτεταμένη κριτική από τους μελετητές.
Του ασκείται κριτική κυρίως επειδή ασχολείται υπερβολικά με επιφανειακές λεπτομέρειες της ζωής των φιλοσόφων και δεν έχει τη διανοητική ικανότητα να διερευνήσει με διεισδυτικότητα τα πραγματικά φιλοσοφικά τους έργα. Ωστόσο, σύμφωνα με τις δηλώσεις του μοναχού του 14ου αιώνα Walter Burley στο έργο του De vita et moribus philosophorum, το κείμενο του Διογένη φαίνεται ότι ήταν πολύ πληρέστερο από αυτό που διαθέτουμε σήμερα.
Προσδιορισμός:
Πηγές
