Aristoteles

gigatos | december 24, 2021

Post Views: 153

Samenvatting

Aristoteles (384-322 v.Chr.) was een oude Griekse filosoof en veelweter. Samen met Plato, wiens leerling hij was aan de Academie, is hij een van de meest invloedrijke denkers die de westerse wereld heeft gekend. Hij is ook een van de weinigen die bijna alle kennisgebieden van zijn tijd heeft aangepakt: biologie, fysica, metafysica, logica, poëtica, politiek, retorica, ethiek en, soms, economie. Voor Aristoteles wordt filosofie, oorspronkelijk “liefde voor de wijsheid”, in ruimere zin opgevat als het zoeken naar kennis omwille van zichzelf, een ondervraging van de wereld en de wetenschap der wetenschappen.

Voor hem omvat wetenschap drie hoofdgebieden: theoretische wetenschap, praktische wetenschap en productieve of poëtische (toegepaste) wetenschap. Theoretische wetenschap is het beste gebruik dat de mens van zijn vrije tijd kan maken. Zij bestaat uit de “eerste filosofie” of metafysica, de wiskunde en de natuurkunde, ook wel natuurfilosofie genoemd. Praktische wetenschap, die gericht is op actie (praxis), is het domein van politiek en ethiek. De productieve wetenschap bestrijkt het gebied van de technologie en de produktie van iets externs aan de mens. Het omvat de landbouw, maar ook de poëzie, de retorica en, in het algemeen, alles wat door de mens is gemaakt. De logica daarentegen wordt door Aristoteles niet als een wetenschap beschouwd, maar als het instrument dat de wetenschappen in staat stelt vooruitgang te boeken. Het is uiteengezet in een werk met de titel Organon en is gebaseerd op twee centrale concepten: het syllogisme, dat een sterke invloed zal hebben op de scholastiek, en de categorieën.

De natuur (Physis) neemt een belangrijke plaats in de filosofie van Aristoteles in. Volgens Aristoteles bezit de natuurlijke materie een beginsel van beweging (en telos echeïn). Bijgevolg is de natuurkunde gewijd aan de studie van de natuurlijke bewegingen die worden veroorzaakt door de juiste principes van de materie. Bovendien is de god van de filosofen, wat zijn metafysica betreft, de eerste beweger, degene die de wereld in beweging zet zonder zelf bewogen te worden. Zo hebben ook alle levende wezens een ziel, maar die heeft verschillende functies. Planten hebben alleen een ziel met een vegetatieve functie, dieren hebben zowel een vegetatieve als een gevoelige functie, en mensen hebben ook een intellectuele functie.

Ethische deugd, volgens Aristoteles, is een evenwicht tussen twee excessen. Dus, een moedig man moet noch onbezonnen noch laf zijn. Hieruit volgt dat de Aristotelische ethiek sterk gekenmerkt wordt door de begrippen maat en phronêsis (in het Frans wijsheid). Zijn ethiek is, evenals zijn politiek en economie, gericht op het zoeken naar het Goede. In dit opzicht heeft Aristoteles een diepgaande invloed gehad op de denkers van latere generaties. In overeenstemming met zijn naturalisme beschouwt de Stagiriet de stad als een natuurlijke entiteit die niet kan voortbestaan zonder rechtvaardigheid en vriendschap (philia).

Na zijn dood werd zijn gedachtegoed eeuwenlang vergeten. Pas aan het eind van de Oudheid kwam hij weer op de voorgrond. Vanaf het einde van het Romeinse Rijk tot zijn herontdekking in de 12e eeuw had het Westen, in tegenstelling tot het Byzantijnse Rijk en de moslimwereld, slechts beperkte toegang tot zijn werk. Vanaf het moment van zijn herontdekking heeft het denken van Aristoteles een sterke invloed gehad op de westerse filosofie en theologie gedurende de volgende vier tot vijf eeuwen, niet zonder spanningen te veroorzaken met het denken van Augustinus van Hippo. In samenhang met de ontwikkeling van de universiteiten, die in de 12e eeuw begon, had zij een diepgaande invloed op de scholastiek en, via het werk van Thomas van Aquino, op het katholieke christendom.

In de 17e eeuw bracht de doorbraak van de wetenschappelijke astronomie met Galileo en vervolgens Newton het geocentrisme in diskrediet. Dit leidde tot een grondige terugtrekking uit het Aristotelische denken in alles wat met wetenschap te maken had. Zijn logica, het instrument van de Aristotelische wetenschap, werd in diezelfde tijd ook bekritiseerd door Francis Bacon. Deze kritiek werd voortgezet in de 19e en 20e eeuw, toen Frege, Russell en Dewey de syllogistiek grondig herwerkten en veralgemeende. In de 19e eeuw werd zijn filosofie nieuw leven ingeblazen. Het werd bestudeerd en becommentarieerd door o.a. Schelling en Ravaisson, vervolgens door Heidegger en, na hem, door Leo Strauss en Hannah Arendt, twee filosofen die door Kelvin Knight als “praktische” neo-Aristotelici worden beschouwd. Meer dan 2300 jaar na zijn dood wordt zijn denken nog steeds bestudeerd en becommentarieerd door de Westerse filosofie.

De Franse naam Aristoteles is afgeleid van de Griekse naam Aristotélês (Oudgrieks: Ἀριστοτέλης .

Het is samengesteld uit aristos ”het beste” en telos ”voltooiing, vervulling, verwezenlijking”.

Aristoteles” leven is alleen in grote lijnen bekend. Zijn werken bevatten zeer weinig biografische gegevens en er zijn weinig getuigenissen van zijn tijdgenoten overgeleverd. Zijn doxografen (waaronder Dionysius van Halicarnassus en Diogenes Laerece) zijn enkele eeuwen ouder. Hij was de leermeester van Alexander de Grote, aan wie hij een kritische en filosofische geest en een gevoel van verbondenheid met het Hellenisme bijbracht. Volgens zijn biografen, met name Diogenes Laërce, had Aristoteles een zeker gevoel voor humor en stotterde hij of had hij een haar op zijn tong.

Lees ook: beschavingen – Myceense beschaving

Jeugdjaren

Aristoteles werd geboren in 384 v. Chr. in een stad in Chalkidiki aan de Strymonische Golf in Griekenland, vandaar zijn bijnaam “Stagiriet”. Zijn vader, Nicomachus, was lid van de Asclepiades. Hij was de arts en vriend van koning Amyntas III van Macedonië. Zijn moeder, Pheastias, een vroedvrouw, kwam uit Chalcis op het eiland Evia. Aristoteles” familie claimt afstamming van Machaon. Op elfjarige leeftijd wees geworden, werd hij opgevoed door zijn zwager, Proxenes van Atarna, in Mysië. In die tijd raakte hij bevriend met Hermias van Atarnea, de toekomstige tiran van Mysia.

Rond 367, op zeventienjarige leeftijd, werd hij toegelaten tot Plato”s Academie. Plato, die zijn grote intelligentie had opgemerkt, gaf hem het recht om als leraar retorica te onderwijzen. Hij werd een anagnost van Plato, die hem “de lezer” of “de intelligentie van de school” noemde, in het Oudgrieks “Nοῦς τῆς διατριβῆς”. Dit zou Aristoteles er niet van weerhouden Plato”s theorie van de Ideeën te verwerpen, zich aldus rechtvaardigend: “Vriend van Plato, maar nog meer van de waarheid”. Opgeleid en diepgaand beïnvloed door de Platonisten, voegde hij eraan toe: “Het waren vrienden die de leer van de Ideeën introduceerden. Waarheid en vriendschap zijn ons beide dierbaar, maar het is onze heilige plicht de voorkeur te geven aan de waarheid”.Aristoteles nam waarschijnlijk deel aan de Eleusinische Mysteriën.

Leraar van Alexander de Grote

In de tijd dat hij aan de Academie lesgaf, volgde Aristoteles de plaatselijke politiek, maar hij kon er niet aan deelnemen vanwege zijn status als metacarpaal. Toen Plato rond 348-347 v. Chr. stierf, volgde zijn neef Speusippus hem op als geleerde. Ontgoocheld vertrok Aristoteles met zijn medegeleerde Xenocrates naar Atarna, een vertrek dat wellicht ook verband hield met de groeiende vijandigheid jegens de Macedoniërs. Kort daarvoor had koning Filips II deelgenomen aan bloedbaden in Olynth, een stad die bevriend was met de Atheners, en had hij Stagira met de grond gelijk gemaakt en de bevolking bij opbod verkocht.

Te Atarnea in de Troad op de kust van Anatolië, vervoegde Aristoteles Hermias van Atarnea, een jeugdvriend en tiran van die stad. Toen Macedonië en Athene in 346 vrede sloten, vestigde Aristoteles zich in de kleine havenstad Assos met Xenocrates en twee andere Platonische filosofen, Erastos en Coriscos. Daar opende hij een filosofieschool, geïnspireerd door de Academie, waar onder zijn toehoorders Callisthenes, Theophrastus van het nabijgelegen Lesbos en Neleus, zoon van Coriscos, waren. Hij zette zijn biologisch onderzoek voort en begon de zeefauna te observeren. Na drie jaar ging hij naar Mytilene, op het naburige eiland Lesbos, waar hij een nieuwe school opende.

In 343 werd hij, op verzoek van Filips II, de leermeester van de kroonprins, de toekomstige Alexander de Grote, die toen dertien jaar oud was. Filippos” keuze voor Aristoteles moet een gemakkelijke zijn geweest, mede gezien de vriendschappelijke relatie die de koning van Macedonië en de filosoof al op zeer jonge leeftijd hadden. Aristoteles, een uitzonderlijk encyclopedist uit deze periode, werd ook verkozen boven de oude Isocrates, boven diens twee discipelen, Isocrates van Apollonia en Theopompus, en boven Speusippus. Hij doceerde Alexander literatuur en waarschijnlijk politiek gedurende twee of drie jaar aan het Nympheum van Mieza. Alexander kreeg les in het gezelschap van zijn toekomstige strijdmakkers: Hephesus, Ptolemaeus, Perdiccas, Eumenes, Seleucus, Philotas en Callisthenes. Toen Alexander op vijftienjarige leeftijd regent werd, was Aristoteles niet langer zijn leermeester, maar bleef hij de volgende vijf jaar aan het hof. Volgens sommige bronnen gaf Alexander hem dieren van zijn jachtpartijen en expedities om te bestuderen, waardoor hij de enorme hoeveelheid documentatie kon verzamelen die uit zijn zoölogische werken blijkt.

Rond 341 nam hij Pythias in huis, de nicht en geadopteerde dochter van Hermias, die naar Pella was gevlucht, en die hem een dochter schonk, eveneens Pythias genaamd. Nadat hij in 338 weduwnaar was geworden, nam hij als tweede vrouw een vrouw uit Stagira, Herpyllis, van wie hij een zoon kreeg die hij Nicomachus noemde. De Nicomachische Ethica, die handelt over deugd en wijsheid, is niet gericht aan Aristoteles” vader, die al lang dood is, noch aan zijn zoon, die nog niet geboren was ten tijde van het schrijven ervan, maar vermeldt Nicomachische zoon als de redacteur van de Nicomachische Ethica, geholpen door Theophrastus of Eudemus.

Aristoteles keerde terug naar Athene in 335, toen de stad door Alexander werd gespaard ondanks het feit dat zij samen met Thebe in opstand was gekomen tegen de Macedonische hegemonie.

Lees ook: gevechten – Slag bij Ramillies

Stichting Lycée

Aristoteles stichtte zijn derde school, het Lyceum, rond 335 v. Chr. op gehuurd land, aangezien hij een bastaard was en geen recht had op eigendom. Het Lyceum was gelegen aan een promenade (peripatos) waar de meester en zijn leerlingen in hun vrije tijd flaneerden. De Aristoteliërs zijn dus “zij die in de buurt van het Lyceum wandelen” (Lukeioi Peripatêtikoi, Λύκειοι Περιπατητικοί) vandaar de naam peripatetische school die soms wordt gebruikt om het Aristotelianisme aan te duiden. Het Lyceum omvat een bibliotheek, een museum of Mouseîon, alsmede collegezalen en apparatuur voor studie en onderzoek.

Aristoteles gaf twee soorten cursussen: de ochtendcursus, “acroamatic” of “esoterisch”, was gereserveerd voor gevorderde discipelen; de middagcursus, “exoterisch”, stond open voor iedereen. Hij woonde in de bossen van de berg Lycabetta.

Zijn derde en laatste grote productieperiode was in het Lyceum (335-323), waarin hij waarschijnlijk Boek VIII van de Metafysica, de Kleine Verhandelingen over Natuurlijke Historie, de Ethica voor Eudemus, het andere deel van de Nicomachische Ethica (Boeken IV, V, VI), de Constitutie van Athene, en de Economes schreef.

Lees ook: biografieen – Leopold II van België

Laatste jaren

In 327 v. Chr. liet Alexander Callisthenes, de neef van Aristoteles, gevangen zetten omdat hij weigerde voor hem te buigen op Perzische wijze en omdat hij betrokken zou zijn geweest bij de samenzwering van Hermolaos en de pages. Callisthenes stierf tijdens zijn gevangenschap in Bactria. De dood en de schande die zijn neef was aangedaan, brachten Aristoteles ertoe zich van zijn vroegere leerling te distantiëren, ook op het gebied van het politieke denken, zoals een van zijn laatste geschriften, getiteld Alexander of de koloniën, tracht aan te tonen.

Toen Alexander de Grote in juni 323 stierf, bedreigd door de anti-Macedonische onrust die in Athene was ontstaan door de opstand tegen Antipater, vond Aristoteles het verstandig Athene te ontvluchten, een vlucht die des te meer gerechtvaardigd was omdat Eurymedon, hiërofant in Eleusis, hem een absurde beschuldiging van godslastering had geuit, waarin hem werd verweten dat hij een Hymne had gecomponeerd op de deugd van Hermias van Atarna, een soort gedicht dat alleen was voorbehouden aan de verering van de goden. Vastbesloten om de Atheners geen “nieuwe misdaad tegen de filosofie” te laten begaan – de eerste was het doodvonnis tegen Socrates – zocht Aristoteles met zijn tweede vrouw, Herpyllis, en zijn kinderen, Pythias en Nicomachus, zijn toevlucht op het eiland Evia, in Chalcis, waar zijn moeder een landgoed had geërfd. Daar stierf hij, 62 jaar oud, ongetwijfeld geveld door de maagziekte waaraan hij al lang leed. In zijn testament voorzag hij in de emancipatie van zijn slaven en dacht hij aan het veilig stellen van de toekomst van al zijn verwanten. Zijn lichaam werd overgebracht naar Stagire.

Theophrastus, zijn medestudent en vriend, volgde hem op als hoofd van het Lyceum. In de tijd van Theophrastus en zijn opvolger, Straton van Lampsacha, ging het Lyceum achteruit tot de val van Athene in 86 VC. De school werd in de eerste eeuw v. Chr. opnieuw gesticht door Andronicos van Rhodos en genoot een sterke invloed totdat de Goten en Heruli Athene in 267 na Chr. plunderden.

Fysiek aspect

Aristoteles is kort, gedrongen, met spichtige poten en kleine ingevallen ogen. Zijn kleding is opzichtig en hij aarzelt niet om juwelen te dragen. Oude bronnen beschrijven Aristoteles met een kaal hoofd (Anoniem Leven), kleine ogen (Diogenes Laërce, V, 1) en kort haar en baard (het volslanke standbeeldtype is geattesteerd (een standbeeld in het paleis van Spada wordt ten onrechte met de filosoof vereenzelvigd).

Aristoteles hechtte veel belang aan herdenkingsportretten, wat blijkt uit zijn testament en dat van Theophrastus en uit de getuigenis van Plinius (XXXV, 106) die getuigt van een geschilderd portret van de moeder van de Stagiriet. Van de buste van Aristoteles zijn achttien kopieën bewaard gebleven, alsmede glaspasta”s met het gezicht in profiel. Dit portret staat zeer dicht bij dat van Euripides, die Aristoteles zeer bewonderde, gecomponeerd rond 330-320 v. Chr. De toeschrijving van de creatie aan Lysippus is niet zeker.

Lees ook: biografieen – Emmeline Pankhurst

Verschijningen en geloofwaardige meningen (endoxa)

Aristoteles” benadering is het tegenovergestelde van die van Descartes. Terwijl de Franse filosoof zijn filosofische beschouwing begint met een methodologische twijfel, betoogt Aristoteles in plaats daarvan dat ons vermogen tot waarneming en kennis ons in contact brengt met de kenmerken en de verdeeldheid van de wereld, die daarom niet voortdurend scepticisme behoeft. Voor Aristoteles leiden verschijningen (phainomena in het Grieks), de vreemde dingen die wij waarnemen, tot nadenken over onze plaats in het heelal en tot filosoferen. Als men eenmaal tot nadenken is gekomen, raadt hij aan de mening te vragen van serieuze mensen (endoxa komt van endoxos, het Griekse woord voor een opmerkelijk man met een hoge reputatie). Het gaat er niet om deze geloofwaardige meningen als waarheden aan te nemen, maar om te testen of zij de werkelijkheid weergeven.

Lees ook: biografieen – Wilhelm I van Duitsland

Filosofie en wetenschap

In de Protrepticus, een vroeg werk, stelt Aristoteles dat “het menselijk leven de noodzaak met zich meebrengt filosoof te zijn, dat wil zeggen lief te hebben (philein) en te zoeken naar wetenschap, of beter gezegd wijsheid (sophia)”. In die tijd was filosofie, voor hem, een verlangen naar kennis. Filosofie streeft uiteindelijk naar het welzijn van de mens. Filosofie denkt aan het geheel. Wetenschap of, om Aristoteles” woord te gebruiken, episteme, houdt zich bezig met bepaalde kennisgebieden (fysica, wiskunde, biologie, enz.). De theoretische filosofie is dus primair ten opzichte van de praxis, een term die vaak vertaald wordt met “praktische wetenschap”, en waarvan de politiek is afgeleid: “Aristoteles maakt onderscheid tussen het geluk dat de mens kan vinden in het politieke leven, in het actieve leven, en het filosofische geluk, dat overeenkomt met de theorie, dat wil zeggen met een soort leven dat geheel gewijd is aan de activiteit van het verstand. Politiek en praktisch geluk is in de ogen van Aristoteles slechts op een ondergeschikte manier geluk.

Het moderne onderscheid tussen filosofie en wetenschap dateert van het einde van de achttiende eeuw en is dus veel later dan Aristoteles. Het is ook later dan het artikel “filosofie” in de Encyclopédie van Diderot en d”Alembert.

Lees ook: biografieen – Giacinto Facchetti

Epistèmè (wetenschap) en technè (kunst, technieken)

Aristoteles onderscheidt vijf intellectuele deugden: technè, epistèmè, phronésis (voorzichtigheid), sophia (wijsheid) en noûs (intelligentie). Technè wordt vaak vertaald als kunst of techniek, terwijl episteme wordt vertaald als kennis of wetenschap. Episteme komt echter niet overeen met het begrip moderne wetenschap, omdat het geen experimenten omvat. Terwijl episteme de wetenschap van de eeuwige waarheden is, is technè (kunst, techniek) gewijd aan het contingente en houdt zich bezig met wat de mens schept. Geneeskunde is zowel episteme, omdat zij de menselijke gezondheid bestudeert, als technè, omdat zij nodig is om een patiënt te genezen, om gezondheid voort te brengen. Terwijl episteme kan worden geleerd in een school, komt technè voort uit praktijk en gewoonte.

De wetenschap gebruikt demonstratie als een instrument van onderzoek. Aantonen is de inwendige noodzakelijkheid aantonen die de dingen beheerst, en tegelijk een waarheid vaststellen door een syllogisme dat op bepaalde premissen berust. Demonstratieve wetenschap “gaat uit van universele definities om tot even universele conclusies te komen”. In de praktijk verschilt echter de wijze van demonstratie van de verschillende wetenschappen naar gelang van de specificiteit van hun object.

De ternaire indeling van de wetenschappen (theoretisch, praktisch en productief) omvat niet de logica, omdat de taak van de logica erin bestaat “de beginselen van juiste argumentatie te formuleren die alle onderzoeksgebieden gemeen hebben”. De logica beoogt op een hoog abstractieniveau de normen voor gevolgtrekkingen (verbanden tussen oorzaak en gevolg) vast te stellen die iemand die de waarheid zoekt, moet volgen, en verkeerde gevolgtrekkingen te vermijden. Het is ontwikkeld in een oeuvre dat sinds de Middeleeuwen bekend staat als het Organon (Grieks voor instrument). Wat men “productieve wetenschap” noemt, is technè en productie (praktische wetenschap is praxis (handeling) en epistèmè (wetenschap) in die zin dat zij ook stabiele gevolgtrekkingen binnen een wetenschap nastreeft.

Lees ook: belangrijke_gebeurtenissen – Minoïsche uitbarsting

Speculatieve of contemplatieve wetenschap

De speculatieve of theoretische wetenschap (θεωρία, “contemplatie”) is belangeloos, zij vormt het doel op zichzelf van de menselijke ziel en de voltooiing van het denken. Het is het beste gebruik dat de mens kan maken van zijn vrije tijd (skholè), gedurende welke hij, los van zijn materiële zorgen, zich kan wijden aan de belangeloze beschouwing van het ware. Dit is de reden waarom sommige Aristotelische geleerden, zoals Fred Miller, liever spreken van beschouwende dan van theoretische wetenschappen. De theoretische wetenschap kent evenveel afdelingen als er studieobjecten zijn, d.w.z. verschillende gebieden van de werkelijkheid (geslachten, soorten, enz.). Aristoteles maakt onderscheid tussen de “eerste filosofie” – de toekomstige metafysica, die als studieobject heeft de totaliteit van wat is – de wiskunde, die zich bezighoudt met getallen, d.w.z. hoeveelheden in het algemeen, die door middel van abstractie aan de werkelijkheid worden onttrokken, en de natuurkunde of natuurfilosofie. De natuurkunde weerspiegelt in de eerste plaats een verlangen om het heelal in zijn geheel te begrijpen. Het is meer gericht op het oplossen van conceptuele raadsels dan op het verrichten van empirisch onderzoek. Het zoekt ook naar oorzaken in het algemeen en naar de eerste en de laatste oorzaak van een bepaalde beweging. Aristoteles” natuurfilosofie is niet beperkt tot de eigenlijke fysica. Het omvat biologie, plantkunde, astronomie en misschien psychologie.

Lees ook: biografieen – Mahmud van Ghazni

Praktische wetenschap (praxis)

Actie (praxis, in het Oudgrieks πρᾶξις), in tegenstelling tot productie (poesis), is volgens Aristoteles de activiteit waarvan het doel immanent is aan het subject van de activiteit (de agent), in tegenstelling tot productie, de activiteit waarvan het doel (het geproduceerde voorwerp) extern is aan het subject van de activiteit. De praktische wetenschappen houden zich bezig met het menselijk handelen, met de keuzes die moeten worden gemaakt. Ze omvatten politiek en ethiek. Praktische wetenschap (praxis) is een kwestie van praktische rede (phronesis)

Productieve of Poëtische Wetenschap (τέχνη)

Het is knowhow of techniek, die bestaat uit een door gebruik verworven dispositie, met als doel de voortbrenging van een voorwerp dat zijn beginsel niet in zichzelf heeft, maar in de persoon die het voortbrengt (in tegenstelling tot een natuurlijke voortbrenging). Aangezien technè ten dienste staat van de produktie, bevindt het zich in het domein van het nut en het genot, en is het altijd gericht op het bijzondere en het singuliere. Landbouw, scheepsbouw, geneeskunde, muziek, theater, dans, retorica behoren tot de productieve wetenschap.

Lees ook: geschiedenis – Poolse Veldtocht

Wetenschap in Aristoteles en Plato: hylemorfisme versus idealisme

Volgens Aristoteles vat Plato “essentie of idee (εἶδος, eïdos) op als een op zichzelf bestaand wezen, geheel onafhankelijk van de zintuiglijke werkelijkheid”, zodat de wetenschap verder moet gaan dan het zintuiglijke om uit te komen bij “intelligibles, universeel, onveranderlijk en op zichzelf bestaand”. Volgens hem heeft deze manier van kijken twee grote nadelen: zij compliceert het probleem door intelligibele wezens te scheppen en zij leidt tot het denken over ideeën, over het universele, als onafhankelijk van het zintuiglijke, wat ons volgens hem wegvoert van de kennis van de werkelijkheid.

Voor Aristoteles kan essentie of vorm (eïdos morphè) alleen bestaan belichaamd in materie (ὕλη, hulé). Dit brengt hem tot het uitwerken van “de these die bekend staat als hylemorfisme, dat bestaat in het denken over immanentie, de noodzakelijke samenhang, in elke bestaande werkelijkheid, van materie (hulè) en de vorm (morphè) die haar modelleert”.

Maar daarbij wordt hij geconfronteerd met het probleem van het universele. Voor Plato is deze vraag immers niet aan de orde omdat het universele tot het rijk der ideeën behoort. Voor Aristoteles bestaat het universele veeleer in een intuïtie van vorm of essentie en in het feit dat men een uitspraak poneert, zoals de definitie van de mens als een “politiek dier”.

Lees ook: biografieen – Gonzalo Jiménez de Quesada

Organon

Het Organon bestaat uit een reeks verhandelingen over hoe juist te denken. De titel van het boek, “organon”, wat “werkinstrument” betekent, is een verklaring tegen de Stoïcijnen, voor wie logica een onderdeel van de filosofie is.

Boek I, genaamd Categorieën, is gewijd aan de definitie van woorden en termen. Boek II, gewijd aan stellingen, heet in het Grieks Περὶ ἑρμηνείας Peri Hermeneias, d.w.z. “Van de interpretatie”. Geleerden verwijzen er doorgaans naar met de Latijnse naam De Interpretatione. Boek III, de Eerste Analytica genoemd, behandelt het syllogisme in het algemeen. Boek IV, dat de Tweede Analytics wordt genoemd, is gewijd aan syllogismen waarvan de resultaten de vrucht zijn van de noodzakelijkheid (ex anankês sumbanein), d.w.z. de logische gevolgen zijn van de premisse (protasis). Boek V, Topics genaamd, is gewijd aan de regels van de discussie en aan syllogismen waarvan de premissen waarschijnlijk zijn (dialectisch redeneren vanuit algemeen aanvaarde meningen). Boek VI, Sophistische Weerleggingen genaamd, wordt beschouwd als een slotdeel of aanhangsel van boek V. In Boek II De Interpretatione zijn enkele hoofdstukken van bijzonder belang, zoals hoofdstuk 7 waaruit het logisch vierkant wordt afgeleid, en hoofdstuk 11 dat de oorsprong vormt van de modale logica.

Onderzoek, demonstratie en syllogisme

In de Eerste Analytics probeert Aristoteles een methode te definiëren voor een wetenschappelijk begrip van de wereld. Voor hem is het doel van onderzoek of opsporing te komen tot “een hiërarchisch geordend systeem van begrippen en stellingen, gebaseerd op kennis van de wezenlijke aard van het studieobject en op bepaalde andere noodzakelijke eerste beginselen”. Voor Aristoteles “leert de analytische wetenschap (analytiké episteme) ons de oorzaken te kennen en te verklaren door middel van een goed geconstrueerde demonstratie”. Het doel is universele waarheden van het onderwerp in zichzelf te bereiken door uit te gaan van zijn natuur. In het tweede boek bespreekt hij hoe men te werk moet gaan om deze waarheden te bereiken. Daartoe moet men eerst het feit kennen, dan de reden waarom het feit bestaat, dan de gevolgen van het feit, en de kenmerken van het feit.

Aristotelisch betogen is gebaseerd op het syllogisme, dat hij definieert als “een betoog waarin, nadat bepaalde dingen zijn gezegd, uit het enkele feit van deze gegevens noodzakelijkerwijs iets anders volgt dan deze gegevens”.

Het syllogisme is gebaseerd op twee premissen, een grote en een kleine, waaruit een noodzakelijke conclusie kan worden getrokken. Voorbeeld:

Een wetenschappelijk syllogisme moet in staat zijn de oorzaak van een verschijnsel aan te wijzen, het waarom ervan. Deze manier van redeneren doet de vraag rijzen van de regressie tot in het oneindige, die zich bijvoorbeeld voordoet wanneer een kind ons vraagt waarom zoiets zo werkt, en wanneer wij het antwoord hebben gegeven, vraagt hij ons waarom de premisse van ons antwoord. Voor Aristoteles is het mogelijk deze regressie tot in het oneindige te stoppen door bepaalde feiten uit de ervaring (inductie) of uit de intuïtie als zeker genoeg te beschouwen om als basis voor wetenschappelijke redeneringen te dienen. Voor hem echter moet de noodzaak van dergelijke axioma”s worden uitgelegd aan hen die ze willen betwisten.

Lees ook: biografieen – Rainier III van Monaco

Definities en categorieën

Een definitie (in het Oudgrieks ὅρος, ὁρισμός horos, horismos) is voor Aristoteles “een uiteenzetting die betekent dat wat is, voor iets is (het vermeldt de eigenlijke essentie van het beschouwde ding. Hiermee bedoelt Aristoteles dat een definitie niet zuiver verbaal is, maar uitdrukking geeft aan het innerlijk wezen van een ding, dat de Latijnen hebben vertaald met essentia (essentie).

Vervolgens stelt hij zich een van de centrale vragen van de Aristotelische metafysica: wat is een essentie? Voor hem hebben alleen soorten (eidos) essenties. De essentie is dus niet eigen aan een individu, maar aan een soort die hij definieert door zijn genus (genos) en zijn verschil (diaphora). Voorbeeld “een mens is een dier (geslacht) dat het vermogen heeft om te redeneren (verschil)”.

Het definitieprobleem stelt het probleem van het begrip “essentieel predikaat”. Een predicaat is een ware bewering, zoals in de zin “Bucephalus is zwart”, die een eenvoudig predicaat is. Opdat een predikaat essentieel zou zijn, is het niet voldoende dat het waar is, het moet ook een precisering geven. Dit is het geval als we verklaren dat Bucephalus een paard is. Voor Aristoteles “moet een definitie van X niet alleen een essentieel predicaat zijn, maar ook een predicaat alleen voor X”.

Het woord categorie is afgeleid van het Griekse katêgoria dat predikaat of attribuut betekent. In het werk van Aristoteles is de lijst van de tien categorieën te vinden in Onderwerpen I, 9, 103 b 20-25 en in Categorieën 4,1 b 25 – 2 a 4. De tien categorieën kunnen op drie verschillende manieren worden geïnterpreteerd: als soorten predicaten; als een classificatie van predicaten; als soorten entiteiten.

Lees ook: geschiedenis – Centrale mogendheden

Dialectiek, Aristoteles versus Plato

Voor Plato heeft het woord “dialectiek” twee betekenissen. Ten eerste is het “de kunst om door vragen en antwoorden tot de waarheid te komen”. In die zin staat zij centraal in de filosofische methode, zoals blijkt uit de vele Platoonse dialogen. Voor Plato is dialectiek ook “de kunst van het rigoureus definiëren van een begrip door middel van een methode van verdeling, of dichotome methode”. Voor Aristoteles daarentegen is de dialectiek niet erg wetenschappelijk, omdat zijn argumentatie slechts aannemelijk is. Bovendien is hij van mening dat de indelingen van het bestudeerde subjectief zijn en kunnen leiden tot hetgeen moet worden aangetoond. Niettemin is voor hem de dialectiek nuttig om bepaalde geloofwaardige meningen (endoxa) te toetsen, om de weg te openen naar eerste beginselen of om andere denkers te confronteren. In het algemeen kent de Stagiriet drie functies toe aan de dialectiek: de vorming van de mens, het gesprek en “de wetenschap die op filosofische wijze wordt gevoerd (pros tas kata philosophian epistêmas)”.

Aristoteles en Plato bekritiseren de sofisten omdat zij woorden gebruiken voor wereldse doeleinden, zonder wijsheid en waarheid na te streven, twee begrippen die dicht bij de hunne staan. In zijn boek Sophistic Refutations gaat Aristoteles zover hen ervan te beschuldigen dat zij hun toevlucht nemen tot paralogismen, d.w.z. valse en soms opzettelijk misleidende redeneringen.

Aristoteles bespreekt de psychologie in Over de ziel, waarin de kwestie vanuit een abstract standpunt wordt behandeld, en in Parva Naturalia. De Aristotelische opvatting van psychologie verschilt grondig van die van de modernen. Voor hem is psychologie de wetenschap die de ziel en haar eigenschappen bestudeert. Aristoteles benadert de psychologie met enige verwarring, zowel wat betreft de vraag hoe men te werk moet gaan bij de analyse van psychologische feiten, als wat betreft de vraag of het wel een natuurwetenschap is. In Over de ziel behoort de studie van de ziel reeds tot het domein van de natuurwetenschap, in Delen van de dieren. Een lichaam is een materie die in potentie leven bezit. Het krijgt pas echt leven door de ziel die er haar structuur, haar levensadem aan geeft. Volgens Aristoteles is de ziel tijdens het leven niet gescheiden van het lichaam. Het wordt pas gescheiden als de dood intreedt en het lichaam niet meer beweegt. Aristoteles vat het levende wezen op als een bezield lichaam (ἔμψυχα σώματα, empsucha sômata), d.w.z. begiftigd met een ziel – die in het Latijn anima wordt genoemd en in het Grieks psuchè. Zonder de ziel, is het lichaam niet bezield, niet levend. Aristoteles schrijft: “Het is een feit dat wanneer de ziel verdwenen is, het levende wezen niet meer bestaat en dat geen van zijn delen hetzelfde blijft, behalve de uiterlijke vorm, zoals in de legende van de in steen veranderde wezens”. Aristoteles plaatst, in tegenstelling tot de vroege filosofen, de rationele ziel in het hart en niet in de hersenen. Volgens hem is de ziel ook het wezen of de vorm (eidos morphè) van levende wezens. Het is het dynamische principe dat hen beweegt en naar hun eigen doel leidt, dat hen ertoe aanzet hun mogelijkheden te verwezenlijken. Aangezien alle levende wezens een ziel hebben, vallen dieren en planten binnen het bereik van de psychologie. Niet alle levende wezens hebben echter dezelfde ziel, of beter gezegd, niet alle zielen hebben dezelfde functies. De ziel van planten heeft alleen een vegetatieve functie, verantwoordelijk voor de voortplanting, die van dieren heeft zowel vegetatieve als gevoelige functies; de ziel van de mens heeft drie functies: vegetatief, gevoelig en intellectueel. Elk van de drie functies van de ziel heeft een corresponderende faculteit. Met de vegetatieve functie, die in alle levende wezens voorkomt, correspondeert het vermogen tot voeding, omdat voedsel als zodanig noodzakelijkerwijs met levende wezens verbonden is; met de sensitieve functie correspondeert de waarneming; met de intellectuele functie correspondeert het verstand of de rede (νοῦς, noûs), dat wil zeggen “het deel van de ziel door middel waarvan wij weten en begrijpen” (Over de ziel, III 4, 429 a 99-10). De geest bevindt zich op een hoger niveau van algemeenheid dan de waarneming en kan de abstracte structuur bereiken van wat wordt bestudeerd. Aan deze drie functies voegt Aristoteles de begeerte toe, die het mogelijk maakt te begrijpen waarom een levend wezen actie onderneemt met het oog op een doel. Hij gaat er bijvoorbeeld van uit dat de mens wil begrijpen.

Lees ook: geschiedenis – Delische Bond

Presentatie

De wetenschap der biologie is ontstaan uit de ontmoeting op het eiland Lesbos tussen Aristoteles en Theophrastus. De eerste richtte zijn studie op dieren, de tweede op planten. Wat Aristoteles betreft, vertegenwoordigen de werken die aan de biologie zijn gewijd meer dan een kwart van zijn oeuvre en vormen zij de eerste systematische studie van de dierenwereld. Zij zouden tot in de 16e eeuw hun gelijke niet kennen: het vroegste is de Geschiedenis van de dieren, waarin Aristoteles vaak gangbare meningen aanvaardt zonder ze te verifiëren. In Delen van de dieren komt hij terug op een aantal eerdere beweringen en corrigeert deze. Het derde werk, Generation of Animals, is het laatste, aangezien het in het vorige als een aanvulling wordt aangekondigd. Het behandelt uitsluitend de beschrijving van de geslachtsorganen en hun rol bij de voortplanting, zowel bij gewervelde als bij ongewervelde dieren. Een deel behandelt de studie van melk en sperma, alsook de differentiatie van de geslachten. Naast deze drie grote werken zijn er kortere boeken over een bepaald onderwerp, zoals Du Mouvement des animaux of Marche des animaux. Dit laatste boek illustreert de methode van de auteur: “beginnen met de feiten, ze vergelijken, en dan door een inspanning van reflectie trachten ze met nauwkeurigheid te begrijpen”.

Er is niets bekend over het onderzoek dat hij verrichtte voordat hij deze boeken schreef; Aristoteles liet geen aanwijzingen na over hoe hij informatie verzamelde en hoe hij die verwerkte. Voor James G. Lennox, “is het belangrijk voor ogen te houden dat wij teksten bestuderen die, op een theoretische en zeer gestructureerde wijze, de resultaten presenteren van een werkelijk onderzoek waarvan wij weinig details kennen. Het is echter duidelijk dat Aristoteles in teamverband werkte, vooral bij historisch onderzoek, en dat “het Lyceum van meet af aan het centrum was van een collectieve wetenschappelijke activiteit, een van de vroegste die we kunnen bereiken”. Aangezien de school rond Aristoteles “gewend was aan concreet onderzoek dat met methode en nauwgezetheid werd uitgevoerd”, “speelden observatie en ervaring een aanzienlijke rol bij het ontstaan van een heel deel van het werk”.

Lees ook: biografieen – Sully Prudhomme

Methode

In Gedeelten van de dieren, geschreven rond 330, begint Aristoteles met het vaststellen van elementen van de methode. De studie van de feiten mag geen middel onbeproefd laten, en de waarnemer mag zich niet laten afschrikken door de meest afstotelijke dieren, want “in alle natuurlijke voortbrengselen is er iets bewonderenswaardigs”, en het is de taak van de wetenschapper te ontdekken met het oog waarop een dier enige bijzonderheid bezit. Een dergelijke teleologie stelt Aristoteles in staat om in de gegevens die hij waarneemt een uitdrukking te zien van hun vorm. Aristoteles merkt op dat “geen enkel dier zowel slagtanden als horens heeft” en dat “een dier met één hoef en twee horens nog nooit is waargenomen”, en concludeert dat de natuur alleen geeft wat nodig is. Zo ook leidt hij uit het feit dat herkauwers verschillende magen en slechte tanden hebben af dat het ene het andere compenseert en dat de natuur een soort compensaties maakt.

Aristoteles benadert de biologie als een wetenschapper en probeert regelmatigheden vast te stellen. Hij merkt in dit verband op: “de orde van de natuur blijkt uit de bestendigheid van de verschijnselen, hetzij in hun geheel, hetzij in de meerderheid van de gevallen beschouwd” (Part.an., 663 b 27-8): indien monsters (ferae), zoals het schaap met vijf poten, uitzonderingen zijn op de natuurwetten, dan zijn het niettemin natuurlijke wezens. Simpel, hun essentie of vorm werkt niet op de manier zoals het zou moeten. Voor hem is de studie van het levende complexer dan die van het levenloze. Het levende wezen is immers een georganiseerd geheel waarvan men niet zonder problemen een deel kan losmaken, zoals in het geval van een steen. Vandaar de noodzaak om het als een geheel (holon) te beschouwen en niet als een vormeloos geheel. Vandaar ook de noodzaak om het deel alleen te bestuderen in relatie tot het georganiseerde geheel waarvan het deel uitmaakt.

Soms echter leidt de wens om zoveel mogelijk informatie te verzamelen ertoe dat hij onjuiste beweringen bewaart zonder ze te onderzoeken:

“Een werk als Recherches sur les animaux heeft in wezen een dubbelzinnig karakter: men vindt er, naast elkaar zou men kunnen zeggen, nauwgezette, delicate waarnemingen in, bijvoorbeeld nauwkeurige gegevens over de structuur van het gezichtsapparaat van de mol of over de conformatie van het gebit bij mens en dier, en daartegenover volstrekt onaanvaardbare beweringen, die ernstige en soms zelfs grove fouten vormen, zoals deze: testaceeën zijn dieren zonder ogen, vrouwen hebben niet evenveel tanden als mannen, en andere fouten van dezelfde aard. “

Ondanks deze tekortkomingen door overhaaste generalisaties, vooral in de Geschiedenis van de dieren, uit Aristoteles vaak twijfels over de beweringen van zijn voorgangers; zo weigert hij bijvoorbeeld te geloven in het bestaan van gehoornde slangen of een dier met drie rijen tanden. Hij bekritiseerde gemakkelijk naïeve overtuigingen en weerlegde die met nauwkeurige en persoonlijke observaties van grote nauwkeurigheid. Kortom, hij liet “een werk na dat onvergelijkbaar is in zijn rijkdom aan feiten en ideeën, vooral als men terugkijkt naar de tijd waarin hij werd geboren”, waarmee hij Darwins uitspraak rechtvaardigde: “Linnaeus en Cuvier zijn mijn twee goden geweest in zeer verschillende richtingen, maar zij zijn slechts schooljongens vergeleken bij de oude Aristoteles”.

Aristoteles beschrijft niet alleen de fysiologische aspecten, maar is ook geïnteresseerd in de dierenpsychologie en toont aan dat “het gedrag en de aard van het leven van de dieren verschillen naar gelang hun karakter en wijze van voeding, en dat er in de meeste van hen sporen zijn van een echt psychologisch leven analoog aan dat van de mens, maar van een veel minder uitgesproken verscheidenheid van aspecten”.

Alles wijst erop dat de biologieboeken vergezeld gingen van verschillende boeken met anatomische platen die na zorgvuldige dissecties waren opgesteld, maar die helaas zijn verdwenen. Deze omvatten het hart, het bloedvatenstelsel, de maag van herkauwers en de positie van bepaalde embryo”s. De waarnemingen over de embryogenese zijn bijzonder opmerkelijk: “het vroege verschijnen van het hart, de beschrijving van het oog van het kuiken, of de gedetailleerde studie van de navelstreng en de zaadlobben van de baarmoeder zijn van een volmaakte nauwkeurigheid”. Zo observeerde hij kuikenembryo”s in verschillende stadia van ontwikkeling, na een broedsel van drie dagen, tien dagen of twintig dagen – een synthese van talrijke en voortdurende waarnemingen.

Lees ook: gevechten – Tweede Slag om Ieper

Classificatie van levende wezens

Aristoteles probeerde dieren op een samenhangende manier in te delen, met gebruikmaking van gewone taal. Zijn basisonderscheid is geslacht en soort, waarbij hij onderscheid maakt tussen bloeddieren (vertebraten) en niet-bloeddieren of ongewervelden (hij kende de complexe ongewervelden met bepaalde soorten hemoglobine niet). De bloeddieren worden eerst verdeeld in vier hoofdgroepen: vissen, vogels, eierleggende viervoeters en levendbarende viervoeters. Hij breidde deze laatste groep uit met walvisachtigen, zeehonden, apen en, tot op zekere hoogte, de mens, en vormde zo de grote klasse der zoogdieren. Evenzo onderscheidde hij vier genera van ongewervelden: schaaldieren, weekdieren, insecten en testaceeën. Deze groepen zijn verre van rigide, maar hebben gemeenschappelijke kenmerken omdat zij tot dezelfde orde of phylum behoren. Aristoteles” classificatie van levende wezens bevat elementen die tot in de 19e eeuw werden gebruikt. Als naturalist lijdt Aristoteles niet onder de vergelijking met Cuvier:

“Het bereikte resultaat is verbluffend: uitgaande van gewone gegevens, die ogenschijnlijk slechts geringe wijzigingen ondergaan, komt de naturalist niettemin tot een visie op de dierenwereld van een wetenschappelijke objectiviteit en doordringendheid, die de pogingen van dezelfde soort, die tot het einde van de 18e eeuw werden ondernomen, duidelijk overtreft. Bovendien, en als zonder moeite, worden grote hypothesen geopperd: de veronderstelling van een invloed van de omgeving en van de bestaansvoorwaarden op de kenmerken van het individu (het idee van een continuïteit tussen levende wezens, van de mens tot de nederigste plant, een continuïteit die geen homogeniteit is en gepaard gaat met grote verschillen; de gedachte tenslotte dat deze continuïteit een geleidelijke, tijdloze ontwikkeling impliceert, aangezien de wereld eeuwig is.

Aristoteles gelooft dat wezens gerangschikt zijn op een schaal van perfectie, van planten tot de mens. Zijn systeem kent elf graden van perfectie, gerangschikt naar hun potentieel bij de geboorte. De hoogste dieren bevallen van warme, natte wezens, de laagste van droge, koude eieren. Voor Charles Singer is “niets opmerkelijker dan het streven dat de relaties tussen levende wezens een scala naturæ of ”schaal der wezens” vormen.

In totaal zijn er 508 dierennamen “zeer ongelijk verdeeld over de acht grote geslachten”: 91 zoogdieren, 178 vogels, 18 reptielen en amfibieën, 107 vissen, 8 koppotigen, 17 schaaldieren, 26 testaceeën en 67 insecten en hun verwanten.

Lees ook: biografieen – Albrecht von Wallenstein

Natuurkunde als een wetenschap van de natuur

Natuurkunde is de wetenschap van de natuur (“natuurkunde” komt van het Griekse phusis (ϕύσις) dat “natuur” betekent). Voor Aristoteles is het voorwerp ervan de studie van de levenloze wezens en hun bestanddelen (aarde, vuur, water, lucht, ether). Deze wetenschap heeft niet tot doel de natuur te veranderen zoals wij dat vandaag doen. Integendeel, zij tracht er over na te denken.

Volgens Aristoteles bestaan natuurlijke wezens, wat ze ook mogen zijn (steen, levende wezens, enz.), uit de eerste vier elementen van Empedocles, waaraan hij de ether toevoegt, die datgene inneemt wat boven de aarde is.

Volgens Aristoteles heeft de natuur een inwendig principe van beweging en rust. De vorm, het wezen van de wezens, bepaalt het doel, zodat voor de Stagiriet de natuur zowel een stuwende oorzaak als een doel is (Deel, an., I, 7, 641 a 27). Hij schrijft (Meta., Δ4, 1015 ab 14-15): “De natuur, in haar primitieve en fundamentele betekenis, is het wezen van wezens die in zichzelf en als zodanig hun bewegingsprincipe hebben”. Hij maakt ook onderscheid tussen natuurlijke wezens, die dit beginsel in zich dragen, en kunstmatige wezens, die door de mens zijn geschapen en die alleen door de materie waaruit zij zijn samengesteld, aan natuurlijke beweging onderhevig zijn, zodat voor hem “de kunst de natuur imiteert”.

Bovendien is de natuur volgens Aristoteles begiftigd met een zuinigheidsbeginsel, dat hij vertaalde in zijn beroemde voorschrift: “De natuur doet niets tevergeefs”.

Lees ook: biografieen – Marilyn Monroe

Vier oorzaken

Aristoteles ontwikkelt een algemene theorie van oorzaken die door zijn hele werk loopt. Als we bijvoorbeeld willen weten wat een bronzen beeld is, moeten we het materiaal kennen waarvan het gemaakt is (materiële oorzaak), de formele oorzaak (wat het vorm geeft, b.v. het beeld stelt Plato voor), de efficiënte oorzaak (de beeldhouwer) en de uiteindelijke oorzaak (het levend houden van Plato”s nagedachtenis). Voor hem vereist een volledige verklaring dat hij in staat is geweest deze vier oorzaken aan het licht te brengen.

Lees ook: geschiedenis – Russisch-Perzische Oorlog (1722-1723)

Substantie en toeval, daad en macht, verandering

Voor Aristoteles is substantie datgene wat noodzakelijkerwijs tot het ding behoort, terwijl toeval “datgene is wat werkelijk tot een ding behoort, maar wat er niet noodzakelijkerwijs of meestal toe behoort” (Metafysica, Δ30, 1025 a 14).

Potentie of potentie (δύναμις dunamis) weerklinkt wat het wezen zou kunnen worden. Bijvoorbeeld, een kind kan, in potentie, leren lezen en schrijven: hij heeft de capaciteit. Potentie is het principe van onvolmaaktheid, en dit wordt gewijzigd door de daad, die verandering teweegbrengt. De daad (energeia) “is wat het eindobject, het einde voortbrengt. Het is de handeling, en het is met het oog op de handeling dat potentie wordt opgevat” (Metafysica, Θ8, 1050 a 9). Entelechy (en, telos, echein) “betekent letterlijk het hebben (echein) in zichzelf van zijn doel (τέλος telos), het geleidelijk bereiken van zijn doel en eigenlijke essentie”.

Deze begrippen stellen de filosoof in staat beweging en verandering te verklaren. Aristoteles onderscheidt vier soorten beweging: in substantie, in kwaliteit, in kwantiteit en in plaats. Voor hem is beweging het gevolg van een koppel: een actieve, externe en operatieve kracht (of potentialiteit) en een passieve capaciteit of interne potentialiteit die zich bevindt in het voorwerp dat de verandering ondergaat. De entiteit die een verandering veroorzaakt, brengt haar vorm of essentie over op de getroffen entiteit. Bijvoorbeeld, de vorm van een standbeeld is in de ziel van de beeldhouwer, voordat het door een instrument in het standbeeld wordt gematerialiseerd. Voor Aristoteles ligt, in het geval dat er een keten van efficiënte oorzaken is, de oorzaak van de beweging in de eerste schakel.

Wil er verandering zijn, dan moet er potentie zijn, d.w.z. het in het wezen ingeschreven einde moet nog niet bereikt zijn. De feitelijke beweging put echter niet noodzakelijk het potentieel uit, leidt niet noodzakelijk tot de volledige verwezenlijking van wat mogelijk is. Aristoteles maakt onderscheid tussen natuurlijke verandering (phusei), of in overeenstemming met de natuur (kata phusin), en gedwongen verandering (βίαι biai) of in strijd met de natuur (para phusin). Aristoteles gaat er dus op de een of andere manier van uit dat de natuur het gedrag van entiteiten regelt en dat natuurlijke en gedwongen veranderingen een tegengesteld paar vormen. De bewegingen die wij op aarde zien gebeuren zijn rechtlijnig en eindig; de steen valt en blijft in rust, de bladeren vliegen en vallen, enzovoort. Zij zijn dus onvolmaakt, zoals de ondermaanse wereld in het algemeen. Integendeel, de boven-hemelse wereld, die van de ether “onverderfelijk, onverwoestbaar, vrij van groei en verandering”, is die van de cirkelvormige, eeuwige beweging.

Beweging en evolutie hebben geen begin, want het optreden van verandering veronderstelt een vroeger proces. Zo stelt Aristoteles dat het heelal afhangt van een eeuwige beweging, die van de hemelse sferen, die zelf weer afhangt van een eeuwig werkende beweger. Maar, in tegenstelling tot zijn gebruikelijke opvatting, brengt de eerste beweger de handelende kracht niet over in een proces van oorzaak en gevolg. Voor Aristoteles rechtvaardigt de eeuwigheid inderdaad de causale eindigheid van het universum. Om dit te begrijpen moeten wij bedenken dat, volgens hem, als de mensen eindeloos zouden bestaan, door verwekking via ouders (oneindige causale keten), zonder de zon, zonder haar warmte (eindige causale keten), zij niet zouden kunnen leven.

Voor Aristoteles “is het door het waarnemen van beweging dat wij betekenis waarnemen” (Phys., IV, 11, 219 a 3). De eeuwige wezens (de hemelse sferen) staan echter buiten de tijd, terwijl de wezens in de ondermaanse wereld in de tijd staan, die wordt afgemeten aan de bewegingen van de hemelse sferen. Aangezien deze beweging cirkelvormig is, is ook de tijd cirkelvormig, vandaar de regelmatige terugkeer van de seizoenen. Tijd stelt ons in staat verandering en beweging waar te nemen. Het markeert een verschil tussen een voor en een na, een verleden en een toekomst. Het is deelbaar maar zonder delen. Het is lichaam noch substantie en toch is het er.

Hij verwierp het standpunt van de atomisten en vond het absurd om verandering te herleiden tot ongevoelige elementaire bewegingen. Voor hem “stelt het onderscheid tussen ”macht” en ”handeling”, tussen ”materie” en ”vorm”, ons in staat alle feiten te verklaren”.

Aristoteles verdiept zijn opvatting van substantie als materie door middel van de begrippen homeomer en anhomomer.

Sublunaire en supralunaire wereld

In de Verhandeling over de Hemel en de Meteorologie toont Aristoteles aan dat de aarde bolvormig is en dat het absurd is haar als een platte schijf voor te stellen. Hij stelt dat maansverduisteringen gebogen secties vertonen en dat zelfs een kleine verschuiving van noord naar zuid een duidelijke verandering van de horizonlijn veroorzaakt. Zijn argument is dat de beweging van vaste stoffen van nature centripetaal is: een dergelijke beweging trok de vaste stoffen oorspronkelijk rond het middelpunt van het heelal, waarbij hun wederzijdse stuwkrachten een bolvorm creëerden, de Aarde. Hij verdeelde de wereldbol in vijf klimaatzones die overeenkwamen met de helling van de zonnestralen: twee poolzones, twee gematigde bewoonbare zones aan weerszijden van de evenaar, en een centrale zone bij de evenaar die onbewoonbaar was geworden door de grote hitte. Hij schatte de omtrek van de aarde op 400 000 stadia, of ongeveer 60 000 km. Aristoteles” geocentrische visie en die van Ptolemaeus domineerden het denken gedurende meer dan een millennium. Aristoteles” opvatting van de kosmos was echter grotendeels ontleend aan Eudoxus van Knidos (wiens theorie van de sferen hij vervolmaakte), met dit verschil dat Eudoxus niet een realistisch standpunt verdedigde, zoals Aristoteles deed. Ook Ptolemaeus was geen voorstander van dit realistische standpunt: zijn theorie en die van Eudoxus waren slechts theoretische rekenmodellen. Het is dus de invloed van het Aristotelianisme die het Ptolemeïsch systeem tot in de 15e eeuw in de filosofische beschouwingen doet voorkomen als de “werkelijkheid” van de kosmos.

Aristoteles onderscheidt twee grote gebieden in de kosmos: de ondermaanse wereld, de onze, en de bovenmaanse wereld, die van de hemelen en de sterren, die eeuwig zijn en geen verandering toelaten omdat zij uit ether bestaan en een waarlijk goddelijk leven bezitten dat op zichzelf voldoende is. De aarde is noodzakelijkerwijs onbeweeglijk, maar bevindt zich in het centrum van een bol die wordt bezield door een voortdurende en gelijkmatige draaibeweging; de rest van de wereld neemt deel aan een dubbele omwenteling, waarvan de ene eigen is aan de “eerste hemel” en een dagomwenteling maakt van oost naar west, terwijl de andere een omgekeerde omwenteling maakt van west naar oost en is onderverdeeld in evenveel afzonderlijke omwentelingen als er planeten zijn. Dit model wordt nog gecompliceerder door het feit dat het niet de planeten zijn die bewegen, maar de doorschijnende bollen op wier evenaar zij zijn bevestigd: er waren drie bollen nodig om de beweging van de maan te verklaren, maar vier voor elk van de planeten.

Invloed van de kosmologie op de wetenschap en op de voorstelling van de wereld

Volgens Alexandre Koyré leidt de Aristotelische kosmologie enerzijds tot de opvatting van de wereld als een eindig en goed geordend geheel waarin de ruimtelijke structuur een hiërarchie van waarde en volmaaktheid belichaamt: “Boven” de zware en ondoorzichtige aarde, het centrum van het ondermaanse gebied van verandering en bederf, “rijzen de hemelse sferen op van de ondoorgrondelijke, onvergankelijke en lichtende sterren…”. Anderzijds leidt dit in de wetenschap tot het zien van de ruimte als een “gedifferentieerde verzameling van intramundane plaatsen”, die tegenover “de ruimte van de Euclidische meetkunde – homogeen en noodzakelijkerwijs oneindige uitbreiding” staat. Dit heeft tot gevolg dat in het wetenschappelijk denken overwegingen worden geïntroduceerd die gebaseerd zijn op de begrippen waarde, volmaaktheid, betekenis of doel, en dat de wereld van de waarden en de wereld van de feiten met elkaar in verband worden gebracht.

Het woord metafysica is niet bekend bij Aristoteles, die de uitdrukking eerste filosofie gebruikt. Het werk genaamd Metafysica is samengesteld uit nogal heterogene notities. De term “metafysica” werd er in de eerste eeuw aan toegeschreven omdat de geschriften ervan in de bibliotheek van Alexandrië waren gerubriceerd “naar de Physica”. Aangezien het voorvoegsel meta na of voorbij kan betekenen, kan de term “metafysica” (meta ta phusika) op twee manieren worden geïnterpreteerd. In de eerste plaats kan men begrijpen dat de teksten moeten worden bestudeerd na de natuurkunde. Men kan de term ook zo opvatten dat het voorwerp van de teksten hiërarchisch boven de natuurkunde staat. Ook al kan men in beide gevallen een zekere compatibiliteit bespeuren met de Aristotelische term “eerste filosofie”, toch wordt het gebruik van een ander woord door specialisten vaak opgevat als een weerspiegeling van een probleem, vooral omdat de onder de naam metafysica verzamelde teksten doorkruist worden door twee verschillende vraagstellingen. Enerzijds wordt de eerste filosofie gezien als “de wetenschap van de eerste beginselen en de eerste oorzaken”, d.w.z. van het goddelijke; dit is een vraagstelling die nu theologisch wordt genoemd. Anderzijds worden de boeken Γ en K doorkruist door een ontologische vraagstelling over “de wetenschap van het zijn als zijn”. Zodat we soms spreken van een “onto-theologische oriëntatie” van de vroege filosofie. Om de zaak nog ingewikkelder te maken, lijkt Aristoteles in sommige boeken (met name Boek E) de ontologische vraag van Boek Gamma (wat is het dat alles maakt wat is?) te introduceren binnen een theologisch soort vraag (wat is de eerste oorzaak die het geheel van wat is tot stand brengt?)

Natuurkunde en metafysica

In Boek E, hoofdstuk 1, merkt Aristoteles op: “De natuurkunde bestudeert afzonderlijke (χωριστά) maar niet onbeweeglijke wezens, terwijl de primaire wetenschap wezens tot haar voorwerp heeft die zowel afzonderlijk als onbeweeglijk zijn Als er geen andere substanties zouden zijn dan die welke door de natuur worden gevormd, zou de natuurkunde de primaire wetenschap zijn. Maar aangezien er een onbeweeglijke substantie is, moet de wetenschap van deze substantie voorafgaan aan de zintuiglijke dingen van de wereld der verschijnselen, en moet de metafysica de primaire filosofie zijn. En de taak van deze wetenschap zal zijn het zijn als zodanig te beschouwen en het concept en de kwaliteiten die er als zijn bijhoren” (E 1, 1026 a 13-32). Ook, als de natuurkunde de vorm-materie (ἔνυλα εἴδη) set van de zichtbare wereld bestudeert, bestudeert de metafysica of eerste filosofie de vorm als vorm, d.w.z. het goddelijke “aanwezig in deze onbeweeglijke en afgescheiden natuur” (E1, 1026 a 19-21). Voor een specialist als A. Jaulin bestudeert de metafysica dus “dezelfde objecten als de fysica, maar dan vanuit het perspectief van de studie van de vorm”.

Voor Aristoteles bestudeert de fysica de natuurlijke bewegingen, d.w.z. de bewegingen die veroorzaakt worden door het principe dat eigen is aan de materie, terwijl de metafysica de ”onbewogen motoren” bestudeert, die de dingen doen bewegen zonder zelf bewogen te worden: “De twee zintuiglijke substanties zijn het voorwerp van de fysica, omdat zij beweging impliceren; maar de onbeweeglijke substantie is het voorwerp van een andere wetenschap.

Daarom “is de metafysica inderdaad de wetenschap van de essentie, en anderzijds zijn de “axioma”s” die de aard van God tot uitdrukking brengen universeel”.

God als de eerste beweger en de filosofie van de religie

De conventionele voorstelling die wij van Aristoteles hebben, maakt hem tot een zuiver intellectualistische metafysicus; maar volgens Werner Jaeger moet Aristoteles ook beschouwd worden als de grondlegger van de godsdienstfilosofie, omdat zijn dialectiek “van binnenuit wordt bezield door een levendig religieus gevoel, waarmee alle delen van de logische organisatie van zijn filosofie zijn doortrokken en geïnformeerd”. Na Plato”s theologie van de ouderdom levert Aristoteles het eerste bewijs voor het bestaan van God in zijn dialoog Over de filosofie (Περὶ φιλοσοφίας), waarin hij in Boek III fragment 16 schrijft: “Men kan menen dat in elk rijk waarin een hiërarchie van graden bestaat, en dus een grotere of kleinere benadering van volmaaktheid, er noodzakelijkerwijs iets absoluut volmaakts is. Aangezien er in alles wat is een dergelijke gradatie van meer of minder volmaakte dingen is, is er dus een wezen van absolute superioriteit en volmaaktheid, en dit wezen zou wel eens God kunnen zijn. Welnu, het is juist de natuur, een heerschappij van strikt hiërarchische Vormen, die volgens Aristoteles door deze gradatie wordt beheerst: elk minderwaardig ding is verbonden met een ander, dat er superieur aan is. In het rijk van de bestaande dingen is er dus ook een ding van de uiteindelijke volmaaktheid, de hoogste uiteindelijke oorzaak en het beginsel van al de rest. Dit ontologisch argument, gekoppeld aan het teleologisch argument overeenkomstig de Fysica van Aristoteles, vormt wat de grote scholastici het argumentum ex gradibus zullen noemen. Dit is de eerste grote poging om het probleem van God op een wetenschappelijke manier aan te pakken. Deze wetenschappelijke speculatie sluit echter de persoonlijke ervaring van de intieme intuïtie van God niet uit, vooral in de vroomheid waarmee Aristoteles de goddelijkheid van de kosmos oproept. Aristoteles” “beschouwing van de onveranderlijke orde der sterren, verhevigd tot het punt dat zij een religieuze intuïtie van God wordt”, ligt in de lijn van Plato en is niet zonder voorbode van Kants verwondering.

In het boek Metafysica wordt de kennis van de mens over God vereenzelvigd met de kennis van God over zichzelf. Het zelf is de geest, de νοῦς noûs, waarvan wordt gezegd dat hij “van buiten komt” (θύραθεν εἰσίων) en “het goddelijke in ons” is, (τὸ θεῖον ἐν ἡμῖν). En het is door de νοῦς noûs dat de kennis van God bij ons binnenkomt, zodat Aristoteles hem definieert als de gedachte van de gedachte (νοήσεως νόησις, ”noeseos noesis”), d.w.z. als een wezen dat zijn eigen gedachte denkt, waarbij intelligentie en de daad van intelligentie één en hetzelfde zijn in god: “God is gelukkig, hij is te volmaakt om zichzelf iets anders te denken dan zichzelf. De allerhoogste Intelligentie denkt dus zichzelf…, en haar Gedachte is de gedachte van de gedachte”. Hij is in die zin een zuivere vorm of daad, zonder materie, die de hele beweging in gang zet: Aristoteles beschrijft God inderdaad als de eerste onveranderlijke en onomkoopbare beweger, die vervolgens het geheel van wat is actualiseert. Hij geniet voortdurend van puur en eenvoudig genot, want er is niet alleen een activiteit van beweging – transitieve of fabricerende activiteit in de Aristotelische betekenis van het Griekse ἔργον – maar ook een onbeweeglijke, immanente, volmaakte activiteit, die te allen tijde haar einde bereikt, en deze “activiteit van stilte,” ἐνέργεια ἀκινησίας, het type activiteit bij uitstek, wordt volledig gerealiseerd in de zuivere daad die Aristoteles “het volmaakte eeuwige leven” noemt, ζῷον ἀΐδιον ἄριστον, want de daad van intelligentie is leven: ἡ γὰρ νοῦ ἐνέργεια ζῳή.

Bij Aristoteles is god, aan het eind van zijn werk Over het gebed gedefinieerd als “de νοῦς of iets dat superieur is aan de νοῦς”, absoluut transcendent, zodat het moeilijk is hem op een andere manier te beschrijven dan negatief, d.w.z. in relatie tot wat de mensen niet hebben. Voor Céline Denat “vormt de Aristotelische God, die een volmaakt leven leidt dat bestaat uit de zuivere activiteit van de intelligibele contemplatie, voor de mens zeker een ”ideaal”, het model van een bestaan zonder de onvolmaaktheden en beperkingen die eigen zijn aan ons”. Deze negatieve theologie, die de neoplatonisten zal beïnvloeden, wordt echter niet door Aristoteles verondersteld. Pierre Aubenque merkt op: “De negativiteit van de theologie wordt eenvoudigweg aangetroffen in de modus van de mislukking; zij wordt door Aristoteles niet aanvaard als de verwezenlijking van zijn project, dat er ongetwijfeld in bestond een positieve theologie te maken”.

Lees ook: geschiedenis – Opstand in de Vendée

Aristotelische Ontologie

De ontologische kwestie van het zijn als zijnde wordt bij Aristoteles niet benaderd als de studie van een materie die wordt gevormd door het zijn als zijnde, maar als de studie van een subject, het zijnde, gezien vanuit het gezichtspunt van het zijn als zijnde. Voor Aristoteles heeft het woord “zijn” verschillende betekenissen. De eerste betekenis is die van substantie (ousia), de tweede die van hoeveelheid, kwaliteiten, enz. van deze substantie. Niettemin is voor hem de wetenschap van het zijn als zijnde vooral gericht op de substantie. De vraag stellen “wat is zijn?” is de vraag stellen “wat is substantie?” Aristoteles bespreekt in het boek van de Metafysica het beginsel van de non-contradictie (PNC), d.w.z. “eenzelfde eigenschap kan niet zowel aan hetzelfde subject worden toegeschreven als niet worden toegeschreven” (Meta 1005 b 19). Als dit principe centraal staat voor Aristoteles, probeert hij het niet te bewijzen. Hij geeft er de voorkeur aan aan te tonen dat deze veronderstelling noodzakelijk is, willen woorden betekenis hebben.

In Metafysica Z, 3, geeft Aristoteles vier mogelijke verklaringen van wat de substantie van x is. Het kan zijn “(i) het wezen van x, of (ii) universele predicaten van x, of (iii) een geslacht waartoe x behoort, of (iv) een subject waarvan x het predicaat is. Voor Marc Cohen “is een substantiële vorm het wezen van de substantie, en dit komt overeen met een soort. Aangezien een substantiële vorm een essentie is, is het datgene wat wordt aangeduid door de definiens van de definitie. Aangezien alleen universalia definieerbaar zijn, zijn substantiële vormen universalia. Het probleem is dat terwijl Aristoteles in Metafysica Z, 8 lijkt te denken dat substantiële vormen universalia zijn, hij in Metafysica Z, 3 deze mogelijkheid uitsluit. Vandaar twee interpretaties. Voor Sellars (1957), Irwin (1988), zijn substantiële vormen geen universalia en er zijn evenveel substantiële vormen als er bijzondere types van een ding zijn. Voor anderen (Woods (1967), Loux (1991)) bedoelt Aristoteles in Z, 13 niet dat de universalia geen substantie zijn, maar iets subtielers dat zich niet verzet tegen “dat er slechts één substantiële vorm is voor alle particulara die tot dezelfde soort behoren”.

In Z, 17, veronderstelt Aristoteles dat stof zowel principe als oorzaak is. Als er vier soorten oorzaken zijn (materiële, formele, efficiënte en definitieve), kan hetzelfde ding immers tot verschillende soorten oorzaken behoren. Zo betoogt hij in De Anima (198 a 25) dat de ziel een efficiënte, formele en finale oorzaak kan zijn. Dus essentie is niet alleen een formele oorzaak, het kan ook een efficiënte en finale oorzaak zijn. Eenvoudig gezegd: voor Aristoteles is Socrates een mens “omdat de vorm of het wezen van de mens aanwezig is in het vlees en de beenderen die zijn lichaam vormen”.

Maakt Aristoteles in de Metafysica Z onderscheid tussen materie en lichaam, in Boek Θ maakt hij onderscheid tussen werkelijkheid en potentialiteit. Zoals vorm boven materie gaat, gaat werkelijkheid boven potentialiteit om twee redenen. Ten eerste is de werkelijkheid het doel; het is daarvoor dat de potentialiteit bestaat. Ten tweede mag de potentialiteit geen werkelijkheid worden, zij is dus vergankelijk en als zodanig inferieur aan wat is, want “wat eeuwig is, moet volkomen werkelijk zijn”.

Voor Pierre Aubenque is de ontologie van Aristoteles een ontologie van de splitsing tussen de onveranderlijke essentie en de zintuiglijke essentie. Zo is het de bemiddeling van de dialectiek die een eenheid mogelijk maakt die “zuiver ontologisch is, d.w.z. die alleen standhoudt in het discours dat wij erover voeren en die zonder haar zou instorten”.

Aristoteles behandelde ethische vraagstukken in twee werken, de Ethica voor Eudemus en de Nicomachische Ethica. De eerste dateert uit de periode vóór de stichting van het Lyceum, tussen de jaren 348 en 355, en geeft een eerste stand van zijn denken over dit onderwerp, in een eenvoudige en toegankelijke uiteenzetting, waarvan delen later zijn overgenomen in de Nicomachische Ethica. De twee boeken gaan over min of meer dezelfde onderwerpen. Zij beginnen met een beschouwing over eudemonisme, d.w.z. geluk of vervulling. Ze gaan verder met een studie over de aard van deugd en uitmuntendheid. Aristoteles bespreekt ook de karaktereigenschappen die nodig zijn om deze deugd (arete) te bereiken.

Voor Aristoteles is de ethiek een gebied van praktische wetenschap, waarvan de bestudering de mens in staat moet stellen een beter leven te leiden. Vandaar het belang van de ethische deugden (rechtvaardigheid, moed, gematigdheid enz.), die gezien worden als een mengsel van verstand, emotie en sociale vaardigheden. In tegenstelling tot Plato gelooft Aristoteles echter niet dat “de studie van de wetenschap en de metafysica een eerste vereiste is voor een volledig begrip van ons goed”. Voor hem vereist het goede leven dat wij “het vermogen hebben verworven om bij elke gelegenheid te begrijpen welke handelingen het meest in overeenstemming zijn met de rede”. Het gaat er niet om algemene regels te volgen, maar om “door oefening de deliberatieve, emotionele en sociale vaardigheden te verwerven die ons in staat stellen ons algemeen begrip van het goede in praktijk te brengen”. Het gaat er niet om “te weten wat deugd in wezen is”, maar om aan te tonen hoe men deugdzaam kan worden.

Aristoteles beschouwt de ethiek als een autonoom gebied dat geen expertise op andere gebieden vereist. Bovendien is rechtvaardigheid verschillend van en inferieur aan het algemeen welzijn. In tegenstelling tot Plato, voor wie rechtvaardigheid en het algemeen welzijn gezocht moeten worden naar zichzelf en naar hun resultaten, moet voor Aristoteles rechtvaardigheid dus alleen gezocht worden naar haar gevolgen.

Lees ook: gevechten – Slag bij Thermopylae (480 v.Chr.)

Het goede: een centraal begrip

Alle actie is gericht op een goed, dat het doel ervan is. Wat het hoogste goed, of het soevereine goed wordt genoemd, wordt door Aristoteles eudaimonia genoemd en duidt zowel geluk als het goede leven aan, εὖ ζῆν eu zên. εὐδαίμων eudaimon zijn is het hoogste doel van de mens, het doel waaraan alle andere doelen (gezondheid, rijkdom, enz.) ondergeschikt zijn. Daarom stelde de filosoof Jean Greisch voor om de term eudaimonia (εὐδαιμονία) te vertalen als floreren in plaats van geluk. Voor Aristoteles heeft het hoogste goed drie kenmerken: het is op zichzelf begeerlijk; het is niet begeerlijk omwille van andere goederen; andere goederen zijn begeerlijk met als enig doel het te bereiken. Zo maakt Aristoteles de ethiek tot een constituerende wetenschap van de politiek: “Voor het levensgedrag is de kennis van dit goed van groot gewicht en hangt af van de hoogste en architectonische wetenschap bij uitstek (die) uiteraard de politiek is, want zij bepaalt welke van de wetenschappen in de steden noodzakelijk zijn”. Het uiteindelijke doel van de mens houdt ook verband met de ἔργον ergon, d.w.z. zijn taak, zijn functie, die er voor hem in bestaat het rationele deel van de mens te gebruiken op een wijze die in overeenstemming is met deugdzaamheid (ἀρετή, “aretê”) en voortreffelijkheid. Om goed te leven, moeten wij activiteiten beoefenen “die gedurende ons hele leven de deugden van het rationele deel van de ziel actualiseren”.

Er zijn verschillende opvattingen over geluk. De meest voorkomende vorm is genot, maar dit soort geluk is gepast “voor de grofste mensen” omdat het binnen het bereik van dieren ligt. Een hogere vorm van geluk is die welke voortkomt uit de achting van de maatschappij, want “men wil geëerd worden door verstandige mensen en door hen van wie men bekend is, en men wil geëerd worden om zijn voortreffelijkheid”. Deze vorm van geluk is volmaakt bevredigend, want “het leven van goede mensen behoeft geen genot dat er postuum aan toegevoegd wordt, maar heeft zijn genot in zichzelf”. Er is echter een nog groter geluk: het is het geluk dat voortkomt uit de contemplatie, opgevat als het zoeken naar de waarheid, naar dat wat onveranderlijk is, naar dat wat in zichzelf zijn einde vindt. Dit is iets goddelijks: “Het is niet als mens dat men zo zal leven, maar volgens het goddelijk element dat in ons aanwezig is”. Aristoteles wijdt het hele laatste boek van zijn Ethica aan deze vorm van geluk.

Rijkdom mag niet verward worden met geluk: “Het leven van de zakenman is een leven van beperkingen, en rijkdom is duidelijk niet het goed dat wij zoeken: het is slechts een nuttig ding, een middel om een ander doel te bereiken.

Theorie van de deugden

Aristoteles onderscheidt twee soorten deugden: de intellectuele deugden, die “in hoge mate afhankelijk zijn van de ontvangen leringen”, en de morele deugden, die “het product van gewoonte” zijn: “Door rechtvaardige daden te beoefenen worden wij rechtvaardig, door gematigde daden worden wij gematigd, en door moedige daden worden wij moedig”. In beide gevallen zijn deze deugden in ons alleen in een staat van kracht. Alle vrije mensen worden geboren met de potentie om moreel deugdzaam te worden. Deugdzaamheid kan niet louter een goede bedoeling zijn, het moet ook actie en realisatie zijn. Het hangt af van het karakter (ethos) en de gewoonte om goed te doen die individuen moeten verwerven. Voorzichtigheid is praktische wijsheid bij uitstek.

Intellectuele deugden omvatten :

Een opvliegend persoon volgt niet de rede maar emoties. De morele deugd is een middenweg tussen twee ondeugden, de ene door overdaad en de andere door tekort: “Het is een hele opgave om deugdzaam te zijn. In alle dingen is het inderdaad moeilijk de weg te vinden”. Volgens Aristoteles zijn er vier vormen van buitensporigheid: “a) onstuimigheid veroorzaakt door genot, b) onstuimigheid veroorzaakt door woede, c) zwakte veroorzaakt door genot, d) zwakte veroorzaakt door woede.

“Tenslotte moeten wij in alles op onze hoede zijn voor wat aangenaam is en voor het genot, want in deze materie oordelen wij niet onpartijdig. Iemand die zelfbeheerst en gematigd is, is weliswaar onderhevig aan de hartstochten (pathos), maar behoudt de kracht om de rede te volgen en geeft blijk van zelfdiscipline. Dit wordt versterkt door gewoonte: “Het is door ons te onthouden van genoegens dat we matig worden, en als we eenmaal matig zijn, zijn we het best in staat om deze onthouding te beoefenen.

Aan de andere kant zijn er mensen die niet geloven in de waarde van deugden. Aristoteles noemt ze slecht (kakos, phaulos). Hun verlangen naar overheersing of luxe kent geen grenzen (πλεονεξία pleonexia), maar laat hen onbevredigd achter, omdat zij niet in staat zijn innerlijke harmonie te bereiken. Net als Plato gelooft hij dat innerlijke harmonie noodzakelijk is om een goed leven te leiden. Wij leiden een slecht leven wanneer wij ons laten domineren door irrationele psychologische krachten die ons drijven naar doelen buiten onszelf.

Lees ook: geschiedenis – Nathuram Godse

Verlangen, overleg en rationele wens

“Er zijn drie overheersende factoren in de ziel die actie en waarheid bepalen: gevoel, verstand en begeerte. Helaas leiden onze verlangens niet noodzakelijk tot het goede, maar kunnen zij leiden tot bevoordeling van onmiddellijke bevrediging, tot verstrooiing: wij verlangen naar een ding omdat het ons goed lijkt, in plaats van dat het goed lijkt omdat wij ernaar verlangen”. Om goed te kunnen handelen, moet de mens zich laten leiden door de rede: “Zoals een kind moet leven naar het dictaat van zijn gezaghebber, zo moet het concupereerbare deel van de ziel zich voegen naar de rede. Op deze wijze kan hij de rationele wens bereiken en vervolgens, door middel van de studie van de middelen en beraadslaging, tot de weloverwogen keuze komen.

“Er zijn drie factoren die onze keuzes sturen, en drie factoren die onze afstotingen sturen: het mooie, het nuttige, het aangename en hun tegenpolen, het lelijke, het schadelijke en het pijnlijke. Beraadslaging leidt tot een rationele keuze, die gaat over de middelen om het doel te bereiken: “Wij beraadslagen niet over de doelen zelf, maar over de middelen om de doelen te bereiken”. Deugd en ondeugd vloeien voort uit vrijwillige keuzes: “Keuze is niet gemeenschappelijk voor de mens en voor wezens zonder verstand, in tegenstelling tot wat er gebeurt met concupiscentie en impulsiviteit. handelt uit keuze en niet uit concupiscentie”.

“Aristoteles gebruikt nog niet de begrippen vrije wil, vrijheid, verantwoordelijkheid”, maar legt de grondslagen waarop deze begrippen zullen worden gebouwd, door onderscheid te maken tussen vrijwillige en onvrijwillige handelingen. Deze laatste kunnen niet in verband worden gebracht met onze wil en wij kunnen er dus niet verantwoordelijk voor worden gesteld. Voor Aristoteles leidt onwetendheid echter niet noodzakelijk tot vergeving. Er zijn inderdaad gevallen waarin de onwetendheid van mensen moet worden gesanctioneerd omdat het aan hen was om zichzelf te informeren. Wanneer wij ons dus soms bewust worden van onze onwetendheid en dwaling, erkennen wij dat wij verkeerd hebben gehandeld. Wanneer mannen echter onderworpen zijn aan externe beperkingen waartegen zij zich niet kunnen verzetten, zijn zij niet verantwoordelijk voor hun gedrag. In het algemeen gaat het bij Aristoteles in de wil om het nagestreefde doel en in de keuze om de middelen om dat doel te bereiken. Terwijl Plato de nadruk legt op het doel en de middelen als ondergeschikt beschouwt, ondergeschikt aan het doel, stelt Aristoteles de dissonantie tussen doel en middelen ter discussie. Voor de Stagiriet zijn doel en middelen dus even belangrijk en werken zij op elkaar in.

Lees ook: biografieen – Roedolf Noerejev

Voorzichtigheid en weloverwogenheid over de middelen om een doel te bereiken

Voor Aristoteles is “phronêsis” niet alleen het Latijnse “prudentia”. Het is het gevolg van “een breuk binnen de rede, en de erkenning van deze breuk als voorwaarde voor een nieuw kritisch intellectualisme”. Dus phronêsis is niet de deugd van de redelijke ziel, maar die van het deel van die ziel dat zich met het contingente bezighoudt. Terwijl bij Plato de scheidslijn ligt tussen de Vormen (of Ideeën) en het contingente, of liever, de schaduw, de kopie van de Vormen, is het bij Aristoteles de werkelijke wereld die zelf in tweeën gesplitst is. Deze splitsing impliceert niet, zoals bij Plato, een hiërarchie tussen de twee delen van de redelijke ziel. Voor de Stagiriet vloeit phronêsis voort uit het onvermogen van de wetenschap “het bijzondere en het toevallige te kennen, dat nochtans het eigenlijke domein van de actie is”. Phronêsis dient om “de oneindige afstand tussen de feitelijke doeltreffendheid van de middelen en de verwezenlijking van het doel” te overbruggen. Phronêsis is verbonden met intuïtie, met het oog, en is daarom niet besluiteloos. Pierre Aubenque merkt in dit verband op: “De phronimos, tegelijk denker en actieveling, erfgenaam van de helden der traditie, verenigt in zich de traagheid van het nadenken en de onmiddellijkheid van de coup d”oeil, die slechts de plotselinge ontplooiing van de laatste is: hij verenigt grondigheid en bezieling, de geest van de vooruitziende blik en de geest van de beslissing.

Lees ook: biografieen – George V van het Verenigd Koninkrijk

Meettheorie

Voor Aristoteles, is elke ethische deugd in evenwicht tussen twee excessen. Zo ligt een moedig iemand tussen de lafaard die voor alles bang is en de roekeloze die voor niets bang is. Deugdzaamheid is echter niet kwantificeerbaar, het is niet het rekenkundig gemiddelde tussen twee toestanden. Zo zal in sommige gevallen een grote hoeveelheid woede vereist zijn, terwijl in andere omstandigheden een zeer kleine hoeveelheid woede vereist zal zijn. Deze interpretatie van de maatregel wordt algemeen aanvaard. Anderzijds wordt de interpretatie dat men om deugdzaam te zijn een doel moet bereiken dat tussen twee mogelijkheden ligt, vrij algemeen verworpen. Voor Aristoteles gaat het er immers niet om “lauw” te zijn, maar uit te zoeken wat in het onderhavige geval passend is. Om deugdzaam te handelen moet men op zodanige wijze handelen dat men “καλός kalos” (edel, of mooi) is, want de mensen hebben dezelfde aantrekkingskracht op ethische activiteiten als zij hebben op de schoonheid van kunstwerken. Trouw aan zijn opvoedingsprincipes is Aristoteles van mening dat jonge mensen moeten leren wat “καλόν kalon” is en een afkeer moeten ontwikkelen van wat “αἰσχρόν aischron” (lelijk of beschamend) is.

De maattheorie helpt om te begrijpen welke eigenschappen deugdzaam zijn, zoals moed of matigheid, omdat ze tussen twee uitersten liggen, en welke emoties (wrok, afgunst), welke daden (overspel, diefstal, moord) onder alle omstandigheden verkeerd zijn. In tegenstelling tot Plato heeft Aristoteles een grote belangstelling voor het gezin en is hij zeer begaan met de deugden die het gezin nodig heeft.

De theorie van de meting maakt geen deel uit van het weloverwogen proces van bestudering van de middelen om een doel te bereiken. Het maakt deel uit van het proces dat leidt tot deugdzaamheid en stelt ons in staat het juiste doel te bepalen: “De morele deugdzaamheid verzekert in feite de juistheid van het doel dat wij nastreven, en de voorzichtigheid die van de middelen om dit doel te bereiken”.

De Politica is een van de oudste verhandelingen over politieke filosofie in het oude Griekenland en het enige antieke werk waarin de problemen van de stad en het begrip slavernij worden geanalyseerd. Daarin onderzoekt Aristoteles hoe de stad (Grieks: πόλις, polis) moet worden georganiseerd. Hij bespreekt ook Plato”s opvattingen in De Republiek en De Wetten, en verschillende modellen van grondwetten.

Lees ook: geschiedenis – Crisis van de jaren 1930

Beginselen

De politieke wetenschap (πολιτικὴ ἐπιστήμη politikê epistêmê) is in de eerste plaats een praktische wetenschap die het welzijn en het geluk van de burgers nastreeft: “De meest volmaakte staat is klaarblijkelijk die waarin iedere burger, wie hij ook moge zijn, door middel van de wetten de deugd het best kan beoefenen en voor zichzelf het meeste geluk kan verzekeren. Politiek is ook een productieve wetenschap wanneer zij zich bezighoudt met de totstandbrenging, instandhouding en hervorming van politieke stelsels. In de Nicomachische Ethiek betoogt Aristoteles dat de politieke wetenschap de belangrijkste wetenschap van de stad is, de wetenschap die als eerste door de burgers moet worden bestudeerd, nog vóór de militaire wetenschap, de huishoudkunde (die veel later, met Adam Smith, de economie zou worden), en de retorica. De politieke wetenschappen beperken zich vandaag niet tot de politieke filosofie, maar omvatten ook de ethiek.

Ethiek en politiek hebben het zoeken naar het Goede gemeen. Zij nemen deel aan technê politikê, of politieke kunst, die zowel het algemeen welzijn als het welzijn van individuen tot doel heeft.

Wil een samenleving duurzaam zijn, dan moet zij eerst rechtvaardig zijn. Rechtvaardigheid dient om onze betrekkingen met onze medemensen te kwalificeren wanneer zij gekenmerkt worden door vriendschap. Het is dus de volmaakte deugd die ons ertoe brengt zowel ons eigen welzijn als dat van anderen na te streven. In de praktijk is het nuttig dat het wordt ondersteund door wetten die zeggen wat rechtvaardig en onrechtvaardig is. De relatie tussen gerechtigheid en recht is tweeledig. Rechtvaardigheid, die in de eerste plaats een ethische deugd is, dient immers ook als norm voor het recht.

Volgens Aristoteles kan de mens alleen onder mensen leven: “Zonder vrienden zou niemand verkiezen te leven, ook al had hij alle andere goederen”. Hij onderscheidt drie soorten vriendschap: nuttige vriendschap (vriendschap gebaseerd op plezier, zoals met iemand kaarten) en ware vriendschap, waarbij men “de ander liefheeft om zichzelf”. Deze laatste vorm van vriendschap is op zichzelf een deugd die bijdraagt tot het algemeen welzijn. Als een stad zonder deze vorm van deugd kan leven, moet zij, om te kunnen voortbestaan, tenminste eendracht bereiken, die het mogelijk maakt een gemeenschap van belangen te bereiken: “Vriendschap schijnt ook de band der steden te vormen, en de wetgevers schijnen daaraan meer waarde te hechten dan aan de gerechtigheid zelf: ja, eendracht, die een gevoel schijnt te zijn dat dicht bij vriendschap ligt, is wat de wetgevers boven alles zoeken, terwijl de geest van factie, die er de vijand van is, hetgeen is wat zij het meest energiek nastreven.

Lees ook: biografieen – Emil Adolf von Behring

Vooronderstellingen van Aristoteles” politieke filosofie

Volgens Fred Miller, is de politieke filosofie van Aristoteles gebaseerd op vijf principes:

Lees ook: biografieen – Guglielmo Marconi

Onderwijs

Aristoteles wijdt verschillende hoofdstukken van zijn Politica aan onderwijs. Hij beschouwt het “als een strikte plicht van de wetgever om wetten te maken op het gebied van onderwijs” en is van mening dat “de opvoeding van kinderen een van de voornaamste objecten van de zorg van de wetgever moet zijn”. Duidelijk gekant tegen Plato”s collectivisme, zag hij onderwijs als het middel “om de meervoudige staat terug te brengen tot gemeenschap en eenheid”. Hij besteedt dan ook veel aandacht aan de vorm die zij moet aannemen: “het onderwijs moet noodzakelijkerwijs één en dezelfde zijn voor al haar leden” en “het onderwijs aan kinderen en vrouwen moet in harmonie zijn met de politieke organisatie”. Aristoteles wil dat de opvoeding noodzakelijkerwijs “twee verschillende perioden omvat, van de leeftijd van zeven jaar tot de puberteit, en van de puberteit tot de leeftijd van eenentwintig jaar”. Wat de pedagogische doelstellingen betreft, kiest hij voor een standpunt dat Marrou “opmerkelijk goed” vindt:

“De lichamelijke opvoeding mag er niet op gericht zijn kampioenen te selecteren, maar moet de harmonische ontwikkeling van het kind tot doel hebben; op dezelfde wijze moet de muzikale opvoeding iedere pretentie van wedijver met de vakmensen verwerpen: zij moet er alleen naar streven een verlichte amateur op te leiden, die de muzikale techniek alleen zelf heeft beoefend voor zover deze directe ervaring nuttig is voor de vorming van zijn oordeelsvermogen.

Aristoteles is kritisch over Athene omdat die stad niet “begreep dat opvoeding niet alleen een politiek probleem was, maar misschien wel het belangrijkste”; hij is niet milder over Sparta, dat er in de eerste plaats naar streeft de jeugd krijgsdeugden bij te brengen. De filosoof spreekt als een voorloper, want in zijn tijd “bleef het bestaan van een echt openbaar onderwijs, gedragen door de staat, een originaliteit van de aristocratische steden (Sparta, Kreta)”. Pas in de hellenistische periode gingen meisjes in de grote steden naar de lagere en middelbare school of naar de palestra en het gymnasium op dezelfde basis als jongens.

De stad en het politieke naturalisme

Aristoteles beschouwt in Boek I van zijn Politica de stad en de wet als natuurlijk. Volgens hem vormde de mens eerst paren om zich voort te planten en stichtte hij daarna dorpen met natuurlijke meesters, die in staat waren te regeren, en natuurlijke slaven, die werden gebruikt voor hun arbeidskracht. Uiteindelijk verenigden verschillende dorpen zich tot een stadstaat.

Voor Aristoteles is de mens “een politiek dier”, d.w.z. een wezen dat in een stad (Grieks: polis) woont. Hij ziet het bewijs dat de mens een sociaal wezen is in het feit dat “de natuur, die niets tevergeefs doet, hem de taal heeft geschonken, die hem in staat stelt morele begrippen zoals rechtvaardigheid te delen”. De mens is niet het enige sociale dier, want ook bijen, wespen, mieren en kraanvogels zijn in staat zich te organiseren voor een gemeenschappelijk doel.

Het begrip natuur, en in het bijzonder dat van de menselijke natuur, ligt bij Aristoteles niet vast. Hij is inderdaad van mening dat de mens zijn status kan veranderen in een natuurlijke slaaf, of zelfs in een halfgoddelijke mens.

Lees ook: biografieen – Percy Bysshe Shelley

Beleidsactoren

Alleen zij die de functies van rechter en magistraat kunnen uitoefenen, zijn volwaardige burgers: “Het meest kenmerkende van een echte burger is het uitoefenen van de functies van rechter en magistraat. Maar deze functies vereisen een deugdzaam karakter waartoe velen niet in staat zijn. Zij die niet in staat zijn de stad te besturen, moeten dus van het burgerschap worden uitgesloten. Aangezien deze functies bij grondwet worden toegekend en de grondwetten van stad tot stad verschillen, zijn er steden waar slechts weinigen volwaardige burgers zijn.

Aristoteles heeft een hiërarchische kijk op de samenleving: hij plaatst de vrije mens boven andere menselijke wezens zoals slaven, kinderen en vrouwen. Hij schrijft:

“Zo beveelt de vrije man de slaaf heel anders dan de man en de vrouw, en de vader en het kind; en toch bestaan de wezenlijke elementen van de ziel in al deze wezens; maar zij zijn in zeer verschillende graden. De slaaf heeft in het geheel geen wil; de vrouw heeft er een, maar in een onderorde; het kind heeft er slechts een onvolledige.

Hij plaatst de ploegers, de ambachtslieden, de kooplieden, de zeelieden of de vissers, en alle “mensen die te middelmatig fortuinlijk zijn om te leven zonder te werken” in een lagere klasse. Al deze mensen zijn inderdaad niet in staat om de functie van magistraat uit te oefenen en zich te wijden aan het streven naar geluk door middel van filosofie, want dit vergt veel vrije tijd. De belangrijkste taak van de politicus is die van wetgever (Nomothete). Aristoteles vergelijkt de politicus vaak met een ambachtsman, want net als deze laatste creëert, gebruikt en hervormt hij zo nodig het rechtssysteem. Maar zijn operaties moeten worden uitgevoerd volgens universele beginselen. Voor Aristoteles heeft de burger, d.w.z. degene die het recht (ἐξουσία, exousia) heeft om deel te nemen aan het openbare leven, een veel actievere rol, is veel meer betrokken bij het bestuur van de stad dan in onze moderne democratieën.

Lees ook: belangrijke_gebeurtenissen – Finse Oorlog

Algemene theorie van grondwetten en burgerschap

Maar om te kunnen bloeien, moet de stad goed bestuurd worden. Een gelukkige stad is een stad die door een goede grondwet wordt bestuurd, “waarbij de grondwet wordt bepaald door de organisatie van de verschillende magistraturen”. Het is van belang dat de grondwet door alle burgers wordt aanvaard en dat daartoe alle klassen op enigerlei wijze aan de macht deelnemen. Daarom verwerpt hij het systeem dat Hippodamos van Miletus voorstaat, omdat het de twee arbeidersklassen uitsluit van de macht: “Maar als de handwerkslieden en de arbeiders uitgesloten zijn van het bestuur van de stad, hoe kunnen zij er dan enige gehechtheid aan hebben? Hij analyseert andere grondwetten, met name die van Sparta, Carthago, Kreta en Athene.

Volgens Aristoteles zijn er twee hoofdtypen grondwetten: juiste grondwetten, die leiden tot het welzijn van allen, en afwijkende grondwetten, die alleen ten goede komen aan degenen die regeren. Hij onderscheidt drie vormen van correcte grondwetten: koningschap, aristocratie en constitutionele regering. Aristoteles onderscheidt de regeringsvormen naar gelang van het aantal heersers: één in tirannie en koningschap, een paar in aristocratie of oligarchie en velen in democratie en republiek. Aristocratie” verwijst volgens hem niet noodzakelijk naar een voorrecht van geboorte, maar naar de besten in de zin van persoonlijke verdienste, terwijl “democratie” of “volksheerschappij” verwijst naar de uitoefening van de macht door het volk.

Heersers moeten worden gekozen op grond van hun politieke voortreffelijkheid, d.w.z. zij moeten in staat zijn te regeren, niet in het belang van een bepaalde groep, maar in het belang van allen: “alle aanspraken (om te regeren) die worden gemaakt in naam van enig ander criterium (rijkdom, geboorte, vrijheid) worden als zodanig gediskwalificeerd en verworpen”. Volgens Aristoteles is de stadstaat niet bedoeld om, zoals de oligarchen menen, hun rijkdom te maximaliseren, noch, zoals de armen die pleiten voor “democratie” menen, om gelijkheid te bevorderen. Het doel ervan is een goed leven van uitstekende daden mogelijk te maken.

Een grondwet is uitstekend als zij het geluk van de burgers waarborgt en als zij duurzaam is. Volgens Miller zou de minst slechte grondwet er een zijn waarin de macht in handen is van een grote middenklasse. Daar zijn verschillende redenen voor. Ten eerste zijn de leden van deze klasse, die noch zeer rijk noch zeer arm zijn, van nature gematigder en meer geneigd tot het volgen van de rede dan anderen. Ten tweede is de kans kleiner dat zij zich aansluiten bij gewelddadige en hardnekkige groeperingen, waardoor de steden stabieler worden:

“Het is dus ook duidelijk dat de beste politieke gemeenschap die is welke uit gewone mensen bestaat, en dat de steden die goed kunnen worden bestuurd, die zijn waar de middenklasse talrijk en in het beste geval sterker is dan de andere twee, of ten minste dan een van hen, omdat haar bijdrage het evenwicht doet doorslaan en tegengestelde excessen voorkomt.

Volgens Pierre Pellegrin zou het echter zinloos zijn te proberen uit te vinden of Aristoteles “voorstander was van aristocratie, democratie of een ”regering van de middenklasse””, aangezien deze vraag “irrelevant” is. Aristoteles beweert weliswaar dat er “een voortreffelijke grondwet” bestaat en erkent dat de totstandkoming daarvan noodzakelijkerwijs progressief is, maar waarschuwt dat de situaties uiteenlopen naar gelang van de plaatselijke cultuur en dat “in iedere concrete situatie er één en slechts één grondwettelijke vorm is die voortreffelijk is”. Het enige universele beginsel dat voor alle grondwetten geldt, is dat van de evenredige gelijkheid: “Ieder moet ontvangen in verhouding tot zijn uitmuntendheid”.

Zonder het probleem van de wetten systematisch te behandelen, toont Aristoteles hun onderlinge afhankelijkheid van de grondwet aan: “een wet die in de ene grondwet rechtvaardig is, zou in een andere grondwet onrechtvaardig zijn, omdat zij in strijd is met de geest van die grondwet. de invoering van een nieuwe wetsbepaling kan verwoestende gevolgen hebben voor de grondwet”. Hij laat ook de rivaliteit zien die ontstaat tussen twee steden die worden geregeerd door tegengestelde systemen: “wanneer zij voor hun deur een staat hebben die is samengesteld volgens een beginsel dat tegengesteld is aan het hunne, of wanneer deze vijand, hoe ver weg ook, grote macht bezit. Zie de strijd tussen Sparta en Athene: overal hebben de Atheners de oligarchieën omvergeworpen, terwijl de Lacedemoniërs de democratische grondwetten omver hebben geworpen.

Invloed van dit boek

Zoals de meeste van Aristoteles” werken, was ook deze niet voor publicatie uitgegeven, maar bedoeld voor zijn onderwijs. Dit leidt tot leemten, inconsistenties en dubbelzinnigheden als gevolg van de onvolledige staat van de tekst. Evenmin hebben we oude Griekse commentaren zoals voor de andere verhandelingen, noch een indirecte traditie die kan helpen correcties aan te brengen of de authentieke tekst te herstellen in beschadigde passages. Maar dit doet niets af aan de eenheid van structuur van het werk en van een gedachte die “de belangrijkste en rijkste bijdrage van de oudheid op het gebied van de politieke wetenschappen” blijft.

In zijn tijd had de politieke analyse van Aristoteles geen grote invloed, omdat veel stadstaten hun onafhankelijkheid al hadden verloren aan onder andere Alexander de Grote, wiens leermeester hij was. Het werk werd weinig becommentarieerd en lange tijd vergeten en werd pas in de 13e eeuw herontdekt, toen Aristoteles” gedachtegoed werd ingeroepen in een beschouwing over het Augustinianisme en later in de ruzie tussen het pausdom en het keizerrijk.

Lees ook: biografieen – Charlie Chaplin

Presentatie van Aristoteles” gedachte

Aristoteles bespreekt economische onderwerpen in Nicomachische Ethiek 5.5 en Politiek I, 8-10; in beide gevallen gaat het om subsecties binnen studies over fundamentelere onderwerpen. In de Nicomachische Ethiek maakt hij onderscheid tussen verdelende rechtvaardigheid (διανεμητικός dianemetikos), die gaat over hoe eerbewijzen, goederen en dergelijke verdeeld moeten worden, en corrigerende rechtvaardigheid (διορθωτικός diorthotikos). In het eerste geval bestaat rechtvaardigheid niet in een gelijke verdeling onder ongelijke mensen, maar in een evenwicht dat als rechtvaardig wordt ervaren. In het tweede geval, dat van de corrigerende rechtvaardigheid, maakt de Stagiriet onderscheid tussen vrijwillige en onvrijwillige uitwisselingen. In het geval van een onvrijwillige ruil komt justitie alleen tussenbeide als er sprake is van fraude en hoeft zij niet te onderzoeken of er een billijke prijs is betaald.

Aristoteles erkent uitdrukkelijk de economische noodzaak van slavernij in een tijd waarin mechanisatie nog niet bestond: “als de shuttles uit zichzelf zouden weven; als de strijkstok uit zichzelf de citer zou bespelen, zouden de ondernemers het zonder arbeiders stellen, en de meesters zonder slaven. Zijn verhandeling over politiek is zelfs de enige tekst in de oudheid die slavernij als concept bestudeert.

Hij denkt ook na over de aard van het geld, dat volgens hem zuiver conventioneel is, aangezien geld alleen waarde heeft “door de wet en niet door de natuur”. Het is door middel van geld dat de uitwisseling tussen verschillende goederen in evenwicht kan worden gebracht. Maar een vraag achtervolgt Aristoteles: is geld slechts een ruilmiddel of is het een substantie die een eigen doel (telos) heeft? Hij veroordeelt het lenen van rente en woeker “omdat het een wijze van verwerving is die uit het geld zelf voortkomt, en het niet het doel geeft waarvoor het geschapen is”. In de politiek stelt hij duidelijk dat geld alleen mag worden gebruikt om de uitwisseling van goederen te vergemakkelijken:

“Geld moet alleen worden gebruikt voor ruil; en de rente die het oplevert, vermenigvuldigt het, zoals de naam die er in het Grieks aan is gegeven (tokos) voldoende aangeeft; de wezens die hier worden voortgebracht, lijken absoluut op hun ouders. Rente is geld uit geld, en van alle aanwinsten is het het meest in strijd met de natuur.

Hij waarschuwt tegen ongebreidelde commerciële acquisitie – chrematistiek – die “zelfs geen grens heeft aan het doel dat zij nastreeft, aangezien haar doel juist onbeperkte weelde en verrijking is”.

Aristoteles zag het gevaar dat de ontwikkeling van de markteconomie voor de stad vormde. Het economische deel van zijn werk was van bijzonder belang voor de heilige Thomas van Aquino en voor het katholicisme, voor wie het de basis vormde voor hun sociale leer. Zijn invloed is ook groot op het islamitische sociale denken. Tegenwoordig wordt het economisch denken van Aristoteles ook bestudeerd door degenen die de economie willen moraliseren. Lange tijd werd Aristoteles in de Middeleeuwen gecrediteerd als de auteur van de Economie, waarvan de authenticiteit in feite zeer twijfelachtig is.

Lees ook: biografieen – Socrates (filosoof)

Niet erg economisch georiënteerd denken

Joseph Schumpeter was een van de eersten die vraagtekens plaatste bij het bestaan in het denken van Aristoteles van een economische analyse, d.w.z. een “intellectuele inspanning … bedoeld om economische verschijnselen te begrijpen”. Zijn onderzoek bracht hem tot de conclusie dat er sprake was van een analytische opzet die niet tot iets ernstigs leidde. Bovendien meende hij dat de Stagiriet de economie alleen door de enge lens had behandeld en de slavernij, die destijds de basis van de economie vormde, en de grote zeehandel, het andere kernpunt van de Atheense macht, had verwaarloosd. Zo beperkt Aristoteles de reikwijdte van de economie tot uitwisselingen tussen vrije producenten, die toen zeer marginaal waren. In feite houdt de Stagiriet zich alleen bezig met “ruilbetrekkingen die de gemeenschap als kader hebben”, hetgeen overigens in overeenstemming is met zijn politiek.

Voor Atoll Fitzgibbons bestond het plan van Adam Smith erin de Aristotelische filosofie, die hij zag als een rem op de vrijheid en de economische groei, te vervangen door een even breed maar dynamischer systeem.

Retoriek

Aristoteles schreef drie grote werken over retorica: de Poëtica, de Retorica en de Topics.

Volgens Aristoteles is de retorica bovenal een nuttige kunst. Gedefinieerd als “het vermogen om voor elke vraag na te gaan wat geschikt is om te overtuigen”, is het een “manier van argumenteren, met behulp van gemeenschappelijke begrippen en rationele bewijzen, om een publiek ideeën te doen aanvaarden”. De functie ervan is ideeën over te brengen ondanks verschillen in de taal van de disciplines. Aristoteles stichtte dus de retorica als een oratorische wetenschap, onafhankelijk van de filosofie.

Elk soort discours heeft zijn eigen technieken en tijd. Het justitiële discours vereist het verleden, aangezien de vervolging of de verdediging gebaseerd is op gebeurtenissen uit het verleden. Voor een deliberatieve redevoering is de toekomende tijd vereist, aangezien de toekomstige inzet en gevolgen van het besluit in aanmerking worden genomen. Het epidictische of demonstratieve genre, ten slotte, legt de nadruk op versterking.

Aristoteles definieert de regels van de retorica niet alleen in de Rhetorica, maar ook in de Boeken V en VI van het Organon. Hij baseert het op logica, die hij ook gecodificeerd heeft. Het deel van de onderwerpen bepaalt het kader van de argumentatieve mogelijkheden tussen de partijen, d.w.z. de retorische plaatsen. Voor Jean-Jacques Robrieux “is dit de weg, met Aristoteles, naar een retoriek gebaseerd op de logica van waarden”.

Naast een theorie van de retorische gevolgtrekking, die in Boek I van de Retorica wordt uiteengezet, stelt Aristoteles in hetzelfde werk een theorie van de passies (Boek II) en een theorie van de stijl (Boek III) voor.

Poëtica (tragedie en epos)

Het laatste werk in het Aristotelische corpus, en waarschijnlijk een van Aristoteles” bekendste, De Poëtica handelt over de “wetenschap van het voortbrengen van een voorwerp dat een kunstwerk wordt genoemd”. Hoewel Aristoteles poëzie, schilderkunst, beeldhouwkunst, muziek en dans als kunsten beschouwt, concentreert hij zich in zijn boek op tragedie en epos en, heel anekdotisch, op muziek. Aristoteles vermeldt een toekomstig werk over komedie dat tot de verloren werken behoort.

De rol van de dichter, in de Aristotelische zin van het woord, d.w.z. de schrijver, is niet zozeer verzen te schrijven als wel de werkelijkheid, daden, weer te geven; dit is het thema van mimêsis. De dichter is echter geen historicus-chroniqueur: “de rol van de dichter is niet te zeggen wat er werkelijk gebeurt, maar wat er zou kunnen gebeuren in de volgorde van het aannemelijke of het noodzakelijke; daarom is de poëzie filosofischer en nobeler dan de kroniek: de poëzie houdt zich bezig met het algemene, de kroniek met het bijzondere. De term algemeen verwijst naar het soort dingen dat een bepaalde klasse van mensen waarschijnlijk of noodzakelijkerwijs doet of zegt. In tragedie is het verhaal belangrijker dan de personages.

In een verhaal, “is de peripatetische het draaien van de actie in de tegenovergestelde richting”. Eenheid van handeling is waarschijnlijk de belangrijkste regel; deze wordt bereikt door één enkele handeling voor te stellen waaromheen de hele tragedie is georganiseerd. Een andere belangrijke regel is de eerbiediging van de waarheidsgetrouwheid: het verhaal mag alleen noodzakelijke en aannemelijke gebeurtenissen bevatten; het mag geen irrationele of onlogische elementen bevatten, want dat zou de hechting van het publiek aan het spektakel waarnaar het kijkt, verbreken. Als er onlogische elementen in het verhaal zitten, moeten die buiten het verhaal staan, zoals in Sophocles” Oedipus Rex.

Het fenomeen van de catharsis, of zuivering van de hartstochten, dat met de tragedie verbonden is, is aan verschillende interpretaties onderworpen geweest. Voor Beck “worden emoties analytisch gezuiverd (als door een proces van onderscheiding dat op het toneel wordt belicht gezien en een zuivering voortbrengt, een soort abstractie, dus dat is ook een intelligent genoegen”. In de “klassieke” interpretatie leidt het zien van het slechte of het pijnlijke af van dit soort hartstocht. De medische interpretatie daarentegen is van mening dat “het effect van het gedicht is om de toeschouwer fysiologisch te ontlasten”.

De Poëtica, die vanaf 1453 in Europa werd herontdekt, is op grote schaal becommentarieerd en als autoriteit aangehaald. De Franse 17e eeuw schreef er ten onrechte de regel van de drie eenheden in dramatische compositie aan toe.

Lees ook: geschiedenis – Tweede Franse Keizerrijk

Korte presentatie van de verdragen

Aristoteles wijdde drie kleine verhandelingen aan het vraagstuk van slapen en dromen: Over slaap en waken, Over dromen en Over waarzeggerij in de slaap. Deze verhandelingen breiden het denken uit van het traktaat Over de ziel, waarnaar zij soms indirect verwijzen, en hebben tot doel psychologische verschijnselen te onderzoeken in relatie tot hun fysiologische basis.

Lees ook: biografieen – Bobby Moore (voetballer)

De Aristotelische opvatting van de droom

Evenals Xenophanes en Heraclitus verwerpt Aristoteles van meet af aan de ideeën van zijn tijd die de droom als een goddelijke verschijning zagen: “Noch kan de droom voor degene die hem ziet, een teken of een oorzaak zijn van de werkelijkheid die erop volgt; hij is slechts een toeval.

Hij heeft geen vermoeden van de symboliek van de droom of van de narratieve dimensie ervan, maar blijft gefixeerd op de illusie die hij creëert en de hallucinerende betekenis ervan. Daarmee wijkt hij af van Plato”s opvatting in De Republiek dat de ziel tijdens de slaap bevrijd is van ruimte en tijd en op zoek kan gaan naar de Waarheid. Op de vraag of de droom wordt voortgebracht door het waarnemende deel van de ziel of door het verstandelijke deel, sluit Aristoteles beide uit en stelt dat de droom het werk is van de verbeelding:

“Gedurende de nacht brengen de inactiviteit van elk van de afzonderlijke zintuigen en de onmacht waarin zij verkeren, alle indrukken die tijdens de wakkere uren ongevoelig waren, naar het centrum van de zintuiglijkheid zelf; en zij worden volkomen helder.”

Dromen herbeleven dus ervaringen van het wakende leven, maar in een verminderde vorm omdat de waarnemingen die overdag zijn gedaan sporen in de geest hebben achtergelaten, “een residu van gewaarwording” (461 b). Hij kent geen doel, functie of betekenis toe aan de droom, maar ziet hem als een bijna mechanische productie. Het is dus niet belangrijk.

Om dromen juist te interpreteren, moet men gelijkenissen kunnen herkennen:

“Bovendien is de vaardigste uitlegger van dromen degene die de overeenkomsten ervan het best weet te herkennen, want de beelden van dromen zijn min of meer als de voorstellingen van voorwerpen in water, zoals we al hebben gezegd: wanneer de beweging van de vloeistof heftig is, doet de exacte voorstelling zich niet voor, en de kopie lijkt in het geheel niet op het origineel.

Freud, die deze passage becommentarieert, ziet in het spel van de gelijkenis ook “de eerste grondslagen van alle droomconstructies”. Aristoteles was ook geïnteresseerd in lucide dromen en geeft de eerste schriftelijke beschrijving van het feit dat men zich bewust kan zijn van dromen terwijl men droomt:

“Als wij voelen dat wij slapen, als wij ons bewust zijn van de waarneming die de gewaarwording van de slaap openbaart, toont de verschijning zich goed; maar er is iets in ons dat zegt dat het Coriscus lijkt, maar dat het niet Coriscus is; want vaak is er, als wij slapen, iets in de ziel dat ons zegt dat wat wij zien slechts een droom is.”

Lees ook: biografieen – Benito Juárez

Oudheid

Na zijn dood werd Aristoteles om ten minste twee redenen vergeten. Enerzijds heeft zijn leerling en opvolger, Theophrastus, niet de moeite genomen om zijn leer verder te ontwikkelen, maar heeft hij er de voorkeur aan gegeven zich te wijden aan zijn eigen onderzoek naar planten en naar het begrip van de “prime mover”. Anderzijds heeft Aristoteles niet echt een school gesticht in de leerstellige zin van het woord. Straton van Lampsacha tenslotte, die Theophrastus opvolgde, schijnt zich “van vele aspecten van de leer van zijn stichter, en vooral van diens politieke leer, te hebben afgekeerd”. Volgens een anekdote van Strabo werden de werken van Aristoteles en Theophrastus in een kelder achtergelaten, door iedereen vergeten, totdat zij in de eerste eeuw v. Chr. werden ontdekt door de bibliofiel Apellicon, die ze kocht. Sylla verwierf de bibliotheek van Apellicon en liet deze naar Rome vervoeren, waar de grammaticus Tyrannion een editie verzorgde en een kopie liet maken voor Andronicos van Rhodos, rond 60 v. Chr. Deze laatste was Aristoteles” elfde opvolger aan het hoofd van het Lyceum. Hij was het die de “vorm en canon van Aristoteles” geschriften” vaststelde en “de manier van filosoferen vastlegde die onder de Aristoteliërs tot het einde van de oudheid overheerste”.

In de Romeinse tijd was het Aristotelianisme niet erg populair, en kreeg het de voorkeur boven het Epicurisme of het Stoicisme. Aristoteles werd niettemin becommentarieerd door de Neoplatonistische traditie en geïntegreerd in deze filosofie, die een synthese trachtte tot stand te brengen tussen Plato, Aristoteles en geestelijke stromingen uit het Oosten. Het was via de Neoplatonisten, met name Plotinus, Porphyry en Simplicius, dat het Aristotelianisme het vroege Christendom binnendrong.

Aristoteles” fysica had een duidelijke invloed op de alchemie, vooral op de Grieks-Alexandrijnse. Alchemisten als Zosimus en Olympiodorus citeerden hem inderdaad en gebruikten zijn concepten om na te denken over de transmutatie van metalen (met name geslacht-soort, stof-ongeluk, daad-kracht). Filosofen die vertrouwd waren met het Aristotelianisme, zoals Proclus en later Avicenna, weerlegden echter de theoretische mogelijkheid van transmutatie van metalen, zich beroepend op een andere interpretatie van Aristoteles. Volgens hen staat de fixiteit van soorten (soorten metalen) niet toe dat een metaal in een ander metaal verandert.

Rond het jaar 500, onder de Ostrogotische koning Theodorik de Grote, vertaalde de Latijnse filosoof Boethius de Logica en de Analytics en liet ook drie boeken met commentaren op Aristoteles na. De hoge westerse Middeleeuwen hadden vooral via dit werk toegang tot het denken van Aristoteles.

Lees ook: geschiedenis – Tweede Perzische invasie van Griekenland

Invloed op Byzantijnse denkers

In het Oosten speelden christelijke Griekse schriftgeleerden een belangrijke rol bij het bewaren van het werk van Aristoteles door het te becommentariëren en te kopiëren (drukken bestond in die tijd nog niet). Johannes Philopon was de eerste Griekse christen die Aristoteles uitvoerig becommentarieerde in de 6e eeuw, in het begin van de 7e eeuw gevolgd door Stefanus van Alexandrië. Johannes Philopon is ook bekend om zijn kritiek op Aristoteles” opvatting over de eeuwigheid van de wereld. Na verloop van enkele eeuwen, tegen het einde van de elfde en het begin van de twaalfde eeuw, schreven Eustratius en Michael van Ephese nieuwe commentaren op Aristoteles, kennelijk onder auspiciën van Anna Comnenus. Een kritische uitgave van deze commentaren werd in Berlijn gepubliceerd in 23 delen (1882-1909).

Lees ook: beschavingen – Vijayanagararijk

Indringing in de moslimwereld

Griekse teksten werden voor het eerst in het Syrisch vertaald door Sergius van Reshaina en Severus Sebôkht in de 6e eeuw, daarna door Jacobus van Edessa en Athanasius van Balad in de volgende eeuw. Na de vervolging door Byzantium van de Joden en de ketterse christenen van Syrië (Monofysieten, Nestorianen), zochten zij hun toevlucht in de naburige gebieden en legateerden hun bibliotheken aan islamitische scholen.

Vanaf de stichting van Bagdad in de 8e eeuw stimuleerde het Abbasidische kalifaat een intense vertaalactiviteit, in het bijzonder met Arabischtalige christelijke geleerden zoals Hunayn ibn Ishaq, later gevolgd door Ibn Zura en Yahya ibn Adi, die het logisch-filosofische corpus in het Syrisch en vervolgens in het Arabisch vertaalden. De kalief Al-Mansur, die regeerde van 754 tot 775, en vooral zijn opvolger Al-Ma”mūn, die regeerde van 786 tot 833, wijdden zich aan de integratie van de Griekse kennis in de Arabische cultuur en stuurden afgezanten naar Byzantium en de grote steden van de wereld op zoek naar Aristotelische manuscripten.

Om de totstandkoming van een nieuwe technische woordenschat te vergemakkelijken, werden vanaf de 9e eeuw Syrisch-Arabische woordenlijsten ontwikkeld. Anderzijds werden werken over wiskunde of astronomie vaak rechtstreeks in het Arabisch vertaald, zonder Syrische tussenpersonen. In het midden van de 9e eeuw begon het Arabisch de overhand te krijgen op het Syrisch als voertaal in medische zaken. Deze werken werden op grote schaal verspreid in de Arabisch-islamitische wereld.

Aristoteles had een diepgaande invloed op de vroege Islamitische theologie. Al-Fârâbî, Avicenna en Averroes schreven uitvoerig over Aristoteles. Hun ideeën beïnvloedden de heilige Thomas van Aquino en andere westerse christelijke filosofen. Al-Kindi beschouwde Aristoteles als de enige vertegenwoordiger van de filosofie en Averroes spreekt over Aristoteles als het voorbeeld voor iedere toekomstige filosoof. Middeleeuwse moslimdenkers presenteren Aristoteles vaak als de ”eerste leraar”. Deze titel van “meester” werd later overgenomen door westerse filosofen die beïnvloed waren door de islamitische filosofie, zoals Dante.

Net als de Griekse filosofen beschouwen hun islamitische tegenhangers Aristoteles als een dogmatisch filosoof, de auteur van een gesloten systeem. Zij geloven dat Aristoteles de essentie van Plato”s filosofie deelt. Sommigen zijn zo ver gegaan om de Neoplatonische ideeën aan Aristoteles toe te schrijven.

Lees ook: geschiedenis – Anabaptistische opstand in Münster

Westelijke Middeleeuwen

Tijdens de vroege Middeleeuwen waren de enige werken die in een deel van het Westen bekend waren, die van Aristoteles die door Boethius aan het einde van de Oudheid werden vertaald. Maar zijn werken circuleerden in het islamitische Spanje, waar zij werden bestudeerd door Arabische denkers, met name Averroes. In een ander deel van het Westen waren de teksten van Aristoteles bekend en gekopieerd door Griekse monniken, en vertaald door de Latijnen.

Tijdens de renaissance van de twaalfde eeuw was er een belangrijke beweging om Arabische teksten te vertalen in het Latijn, soms in het Castiliaans, maar ook in het Hebreeuws met de familie van Rabbijnen Ibn Tibbon. Naast de werken van Aristoteles werden Griekse wetenschappelijke werken die in het Arabisch waren vertaald, vertaald, evenals werken van islamitische filosofen. Deze beweging kwam vanaf 1100 op gang in verschillende Spaanse steden, met name in Toledo, waar zich een belangrijke school van vertalers ontwikkelde met Gerard van Cremona en Michael Scotus. Andere vertaalcentra waren actief in Palermo, Rome, Venetië, Pisa en Mont Saint-Michel.

In Sicilië en Frankrijk waren de teksten van Aristoteles echter rechtstreeks uit het Grieks bekend. Hendrik Aristippus, Albertus de Grote en Guillaume de Moerbeke, een naaste medewerker van de heilige Thomas van Aquino, vertaalden inderdaad uit het oude Grieks.

In de 13e eeuw werd de Aristotelische filosofie, herzien door Thomas van Aquino, de officiële leer van de Latijnse Kerk, ondanks enkele omwentelingen, zoals de veroordeling in 1277 van een reeks Aristotelische stellingen door de bisschop van Parijs, Stephen Tempier. Het werd ook het filosofische en wetenschappelijke referentiepunt voor alle serieuze denkers en gaf aanleiding tot de scholastiek en het Thomisme.

Thomas van Aquino is in wezen een Aristoteliaan, ook al put hij in zijn denken ook uit andere bronnen. Evenals bij de Stagiriet, omvat de filosofie bij Thomas van Aquino de praktische wetenschap en de theoretische wetenschap, die op hun beurt weer in verschillende gebieden zijn onderverdeeld. Thomas van Aquino maakt echter bepaalde wendingen in het Aristotelische denken. Enerzijds maakt hij de filosofie ondergeschikt aan de theologie, die zelf in dienst staat van de kennis van God. Anderzijds integreert hij “alle Aristotelische wetenschappen in één enkele, hiërarchische orde”, die zelf weer ondergeschikt is aan de theologie.

Cary Nederman beschuldigt Thomas van Aquino ervan Aristoteles” aristocratische neigingen te gebruiken om zijn eigen afkeer van de mechanische kunsten, vooral handenarbeid, te rechtvaardigen. Knight tempert deze kritiek. Enerzijds merkt hij op dat Thomas van Aquino in zijn laatste, onvoltooide werk het toen overheersende adelsideaal onder het beschermheerschap van Aristoteles plaatst en het met het Aristotelische zegel van arete, voortreffelijkheid, markeert. Bovendien introduceerde Thomas van Aquino, voortbouwend op het denken van Aristoteles, de strijd tegen de armoede in het politieke domein. Op grond van zijn economische en sociale overwegingen kan hij dus als meer egalitair dan Aristoteles worden beschouwd. Maar Thomas van Aquino, die van Aristoteles het zoeken naar het algemeen welzijn overnam, neigt ertoe het christendom af te wenden van het geestelijke en te richten op het wereldlijke domein, op politiek en wereld. Zo wordt afstand genomen van het denken van Augustinus, wiens theorie van de twee steden een grotere afstand tussen het wereldlijke en het geestelijke introduceert.

Lees ook: biografieen – Freddie Mercury

Renaissance

Tijdens de Renaissance (1348-1648) werd het werk van Aristoteles op grote schaal bestudeerd aan de universiteiten. Zijn logica werd overal onderwezen en zijn natuurfilosofie werd wijd verspreid, vooral in de medische faculteiten van Bologna en Padua. Vooral de De anima II en III en de Fysica worden bestudeerd. Zijn metafysica daarentegen werd vooral verspreid aan protestantse universiteiten. Het onderwijs van zijn morele filosofie verschilt sterk van de ene instelling tot de andere. In het algemeen wordt ethiek veel meer bestudeerd dan politiek.

In deze periode zijn de commentaren op Aristoteles zeer talrijk. Richard Blum heeft er 6.653 geteld tussen 500 en 1650.

Het Paduaans Aristotelianisme van de vijftiende en zestiende eeuw verwaarloosde het teleologisch aspect en concentreerde zich, in navolging van Marsilio van Padua, op burgerlijke deugden zoals trouw aan de staat en zijn heersers. Toen Leonardo Bruni de Politica en de Nicomachische Ethica hertaalde, was hij minder begaan met conceptuele problemen dan met de wens “werken aan te bieden die in uitstekend Latijn waren geschreven en die zijn Florentijnse landgenoten in staat zouden stellen zich toonbeelden van Aristotelische deugdzaamheid te wanen”. In navolging van hem werkt het republicanisme, volgens Kelvin Knight, het begrip van de soevereine staat uit onder verwijzing naar het Aristotelische idee van een zelfvoorzienende politieke gemeenschap. Het individualistisch republicanisme, dat door een Engelstalige auteur als de Machiavellistische geleerde John M. Najemy tegenover het corporatistisch republicanisme wordt gesteld, wordt gekenmerkt door de Aristotelische ethiek en koppelt net als deze “ethische voortreffelijkheid aan een goede geboorte, een goede opvoeding, macht en vrije tijd”.

Maarten Luther ziet de Katholieke Kerk als een Thomistische of Aristotelische Kerk en verzet zich op verschillende punten tegen de Stagiriet:

Luthers opvolger, Philip Melanchthon, keerde terug naar Aristoteles. Maar voor hem is de ethiek niet gericht op het tijdelijke geluk. Integendeel, zij heeft tot doel de handelingen van de mensen te disciplineren, opdat zij in overeenstemming met de goddelijke wil kunnen handelen. Ethiek, in één woord, ondersteunt de werking van genade.

Lees ook: mythologie-nl – Osiris (mythologie)

De geboorte van de moderne wetenschap en het in twijfel trekken van Aristoteles

Vanaf 1600 werden de logica en de astronomie van Aristoteles in twijfel getrokken. Francis Bacon, een van de vaders van de moderne wetenschap en filosofie, bestreed het misbruik van verwijzingen naar de autoriteit van Aristoteles in zijn boek Over de vooruitgang en bevordering van de kennis (1605): “Kennis ontleend aan Aristoteles, zal, indien onttrokken aan vrij onderzoek, niet hoger stijgen dan de kennis die Aristoteles had. In het begin van de 17e eeuw kwam Galileo, die het heliocentrisme verdedigde, in conflict met de katholieke kerk en de meerderheid van de geleerden die, in navolging van Aristoteles, vasthielden aan de stelling van het geocentrisme. Ondanks Galileo”s veroordeling zegevierde het heliocentrisme toch bij Isaac Newton. Voor Alexandre Koyré had de overgang van het Aristotelische geocentrisme naar het heliocentrisme twee grote gevolgen:

“a) de vernietiging van de wereld, opgevat als een eindig en goed geordend geheel, waarin de ruimtelijke structuur een hiërarchie van waarde en volmaaktheid belichaamde, een wereld waarin “boven” de zware en ondoorzichtige aarde, het middelpunt van het ondermaanse van verandering en bederf, de hemelse sferen van de ondoorgrondelijke, onvergankelijke en lichtende sterren “oprezen”…

Lees ook: belangrijke_gebeurtenissen – Conferentie van Jalta

Aristoteles en de filosofie van de 17e tot het begin van de 19e eeuw

Volgens Alexandre Koyré is de wereld van Descartes “een rigoureus uniforme wiskundige wereld, een wereld van gereïficeerde geometrie, waarvan onze heldere en duidelijke ideeën ons een vanzelfsprekende en zekere kennis geven”. De wereld van Aristoteles daarentegen is “kleurrijk, veelvormig en voorzien van kwalitatieve determinaties”, het is “de wereld van ons leven en onze dagelijkse ervaring”.

In de visie van Aristoteles hebben mensen principes in zich die hen ertoe aanzetten hun doel te bereiken. In navolging van Leibniz transformeert Christian Wolff deze verschillende hiërarchische tendensen “in één enkel verhaal van een wereld en een universum die voorzien zijn ten bate van de mensheid”, volgens het principe van de teleologie. Volgens Pierre Aubenque was het Leibniz die, ondanks Luther, de continuïteit van de Aristotelische traditie in Duitsland verzekerde.

Kant transformeert ook verschillende Aristotelische concepten. Ten eerste gaat hij nog verder dan Leibniz en Wolff en stelt hij een “God als redder van de deugd en als hoeder van het volkomen goede” voor, en ten tweede wijzigt hij de betekenis van de praktische rede. Bij Aristoteles is wat praktisch is, gebonden aan omstandigheden, een aanpassing van een algemeen idee, terwijl het bij Kant iets universeels is dat niet gebonden is aan omstandigheden. De twee filosofen hebben ook een verschillende benadering van het begrip concept: “Een concept bestaat voor Kant alleen in de geest van individuen. Voor Aristoteles daarentegen is een vorm een reëel universeel gegeven dat gestoffeerd is in verschillende substanties waarvan het extern blijft, maar dat door de menselijke geest kan worden waargenomen.

Hegel breidt, in navolging van Wolff en Kant, de draagwijdte van de teleologie verder uit, zodat zij niet meer alleen de mens maar ook het systeem betreft. Bovendien gaat hij van een tijdloos universeel naar temporele en historische processen – een verandering die de moderne teleologieën sterk kenmerkt. Hegel heeft ook een andere opvatting van individuen dan Aristoteles. Volgens hem zijn de mensen delen van een universeel geheel dat hun identiteit, rol en functies geeft; de Stagiriet daarentegen is meer individualistisch en legt meer de nadruk op het centrale karakter van de mens als wezen. Wat de esthetica betreft, houdt Hegel het midden tussen Aristoteles” opvatting van het kunstwerk als technè, en die van de vrucht van het genie, zoals die bij Kant en de Romantici te vinden is.

Karl Marx wordt soms gezien als deels Aristoteliaan, omdat hij het idee van vrije actie hanteert om het potentieel van de mens te verwezenlijken.

Lees ook: geschiedenis – Bonnie en Clyde

Eigentijdse periode

In de negentiende eeuw was er een terugkeer naar de Aristotelische metafysica, die begon met Schelling en werd voortgezet door Ravaisson, Trendelenburg en Brentano.

In de twintigste eeuw keert Heidegger ook terug naar Aristoteles. Kelvin Knight meent dat de deconstructie van de filosofische “traditie” (die hij vooral opvat als die van het neo-Kantianisme) door deze filosoof Leo Strauss en Hannah Arendt in staat stelt de praktische filosofie van Aristoteles te rehabiliteren, die volgens hen was gecorrumpeerd door de wetenschap, het natuurrecht en het belang dat aan de productie werd gehecht. Deze terugkeer naar Aristoteles verhindert echter niet een beweging om afstand te nemen van het denken van Heidegger. Kelvin Knight schrijft in dit verband: “Deze filosofen verwerpen ten dele Heiddegers interpretatie van Aristoteles en weigeren, zoals hij, de Stagiriet te zien als de bron van de theoretische traditie in de filosofie. Evenzo weigeren zij het woord Dasein te gebruiken en geven zij de voorkeur aan de Aristotelische termen praxis en phronesis. In het algemeen schaart Kelvin Knight Leo Strauss, Hannah Arendt en Hans-Georg Gadamer in een stroming die hij omschrijft als “praktisch neo-Aristotelisch”. Volgens hem zouden deze filosofen de stelling van Heidegger overnemen dat Aristoteles in continuïteit is met Plato en zouden zij erop staan dat Aristoteles de ethiek opvat als losstaand van de metafysica en de technische kennis. Bovendien stellen Gadamer en Arendt “het idee van een esthetisch oordeel in Kants Derde Kritiek gelijk met wat Aristoteles phronesis noemt”.

Meer recentelijk heeft Alasdair MacIntyre getracht de Aristotelische traditie te hervormen op een anti-elitaire manier, daarbij tegemoetkomend aan de bezwaren van sociaal-liberalen en Nietzscheanen. Kelvin Knight noemt deze poging ”revolutionair Aristotelianisme”. In Frankrijk wijst Pierre Aubenque met klem op de vergetelheid, in de Aristotelische traditie, van het aporetische karakter van het werk van Aristoteles. Deze onvolledigheid van het Aristotelische denken verklaart volgens deze filosoof waarom het Christendom en de Islam zoveel waarde hebben gehecht aan het denken van de Stagiriet. Over de christelijke of islamitische interpretatie schrijft hij: “omdat het een ander Woord had gehoord, leken de stiltes van Aristoteles gastvrijer voor dat Woord dan het concurrerende woord van Plato; het was gemakkelijker een Aristoteles te kerstenen (of te islamiseren) die onder de religieuze optie bleef, dan te filosoferen in de termen van een Platonisme dat een andere religie was”. De andere manier om de stiltes van Aristoteles te vullen bestaat volgens Pierre Aubenque in het versterken van de gespletenheid door uit te gaan van de onvolledigheid van het denken; dit is de weg die het Neoplatonisme is ingeslagen. Volgens de interpretatie van Aubenque is “de goddelijkheid van de mens minder de ontaarding van het goddelijke in de mens dan de oneindige toenadering van het goddelijke door de mens”. In de twintigste eeuw hebben twee filosofen een logica voorgesteld die met die van Aristoteles concurreert: John Dewey met zijn boek Logic: The Theory of Inquiry en Bertrand Russell. Dewey beweert degene te zijn die het verst ging in de nieuwigheid tegen Aristoteles. Hij is inderdaad van mening dat “het niet voldoende is het Organon te extrapoleren, zoals Bacon en Mill deden, noch het te versieren met wiskundige attributen, zoals Russell deed”, maar dat het op nieuwe fundamenten moet worden gegrondvest. De belangstelling van Dewey voor de logica gaat niet zozeer uit naar het vaststellen van het ware karakter van het ding door deductief en formeel redeneren, maar, zoals de ondertitel aangeeft, naar het leggen van een verband tussen idee en actie, zowel gebaseerd op intuïtie als op de studie en verificatie van die idee.

Feministen beschuldigen Aristoteles er daarentegen van seksistisch en vrouwonvriendelijk te zijn. Deze beschuldiging is gebaseerd op het feit dat Aristoteles de mannen een actieve rol toekent bij de voortplanting, en dat hij in de politiek de mannen de overhand geeft.

In de jaren zestig en zeventig hebben enkele geleerden Arabische vertalingen bekeken van brieven die Aristoteles aan Alexander de Grote zou hebben geschreven. In delen van een van deze brieven die Pierre Thillet in 1972 betrekkelijk betrouwbaar achtte, plaatst Aristoteles zich niet meer in de context van een stad, maar na Alexanders verovering van Perzië, in de context van een “staat waarvan de etnische verscheidenheid zelfs zou kunnen worden uitgewist door de massale deportaties van de bevolking”. Er zij echter op gewezen dat Pierre Carlier in 1982 in een artikel getiteld Étude sur la prétendue lettre d”Aristote à Alexandre (Studie over de vermeende brief van Aristoteles aan Alexander), overgeleverd door verschillende Arabische manuscripten, beweert dat deze brief veel later is dan de tijd van Aristoteles.

Toch blijft Aristoteles, meer dan 2300 jaar na zijn dood, een van de meest invloedrijke mannen die de wereld ooit heeft gekend. Hij werkte op bijna elk gebied van de menselijke kennis dat in zijn tijd bekend was en hielp vele andere te ontsluiten. Volgens de filosoof Bryan Magee “is het twijfelachtig dat een mens meer heeft geweten dan hij”.

Lees ook: beschavingen – Heilige Roomse Rijk

Aristoteles in fictie

Striptekenaar Sam Kieth maakte hem tot een van de personages (samen met Plato en Epicurus) in zijn stripboek Epicurus de Wijze.

Lees ook: biografieen – Jeanne d’Arc

Algemene informatie over de werkzaamheden

Het is bekend dat Aristoteles dialogen schreef voor het grote publiek op de wijze van Plato. Er zijn slechts zeldzame fragmenten van overgebleven (Eudemus, De Filosofie, Over het Goede, enz.). Deze dialogen vertegenwoordigen Aristoteles” “exoterische verhandelingen” (ἐξωτερικοὶ λόγοι), bedoeld voor een breed publiek. Cicero aarzelde niet om zijn welsprekendheid een “rivier van goud” te noemen en zijn boeken (die nu verloren zijn gegaan) beter geschreven te achten dan die van Plato.

De eenendertig verhandelingen die ons zijn overgebleven, zijn voornamelijk aantekeningen bij lezingen of geschriften bestemd voor het gespecialiseerde publiek van het Lyceum. Naast de “exoterische verhandelingen” (voor gebruik door het publiek) vinden we uitsluitend mondelinge lessen, ook wel “acroamatische” aantekeningen genoemd, verzamelingen lezingen bestemd voor gevorderde discipelen.

Aristoteles geleerden vragen zich af hoe de geschriften die wij kennen zijn samengesteld. Hun organisatie lijkt soms inderdaad lukraak en hun stijl heeft weinig te maken met wat Cicero zegt.

Een dertigtal werken van Aristoteles zijn verloren gegaan. Deskundigen hebben zich afgevraagd of dit verlies het begrip van het werk van Aristoteles al dan niet vertekent. In zijn Geschiedenis van de Griekse Filosofie, antwoordt Eduard Zeller ontkennend:

“Alle werken in kwestie behoren tot de laatste jaren van Aristoteles” leven. Als op een dag een gelukkige ontdekking onze kennis van de chronologische volgorde van deze geschriften zou verrijken, zou er geen reden zijn om te hopen dat het vroegste werk ons terug zou voeren naar een tijd waarin Aristoteles nog aan zijn systeem werkte. In al zijn onderdelen presenteert deze zich aan ons als een voltooid geheel; nergens zien we de architect aan het werk.

Er zij op gewezen dat dit standpunt dateert uit een tijd waarin het “beeld van een systematische Aristoteles” nog dominant was. Sinds de geschriften van Werner Jaeger, vooral zijn boek Aristoteles, Grondslagen voor een geschiedenis van zijn ontwikkeling uit 1923, is de these van de leerstellige eenheid van het Aristotelische denken niet meer dominant.

Lees ook: biografieen – Michail Gorbatsjov

Vraagstuk van de interpretatie van het werk

Het werk dat wij hebben is gebaseerd op documenten die in de eerste eeuw v. Chr. door Andronicos van Rhodos tot boeken werden samengevoegd, zonder dat hij de door Aristoteles beoogde volgorde kende of “de ins en outs van het proces, de beweegredenen en de gelegenheden van het schrijven”. Het corpus waarover wij beschikken is dus geschreven in de vierde eeuw, maar bewerkt in de eerste eeuw v. Chr. Voor Pierre Aubenque heeft deze kloof van verschillende eeuwen, samen met de vergetelheid van het denken van Aristoteles in diezelfde periode, geleid tot een sterke dissociatie tussen de mens Aristoteles en de filosofie die onder zijn naam bekend is. En omdat de bedoeling van de auteur onbekend is, hebben exegeten hypothesen opgesteld die tot uiteenlopende interpretaties hebben geleid.

Tot het einde van de 19e eeuw werd het denken van Aristoteles beschouwd als een volledig en samenhangend systeem, zodat commentatoren het denken van Aristoteles zo nodig “aanvulden”. Volgens Pierre Aubenque systematiseerden de Griekse commentatoren het denken van Aristoteles op basis van het neoplatonisme en “de Scholastieke commentatoren op basis van een bepaalde opvatting over de God van de Bijbel en zijn verhouding tot de wereld”.

In 1923 introduceerde Werner Jaeger, in een werk getiteld Aristoteles: Grondslagen voor een geschiedenis van zijn evolutie, een methode van genetische interpretatie die de filosofie van Aristoteles ziet “als een dynamisch systeem van concepten” in de evolutie. Hij onderscheidt drie opeenvolgende fasen: de Academie-periode, de jaren van reizen en tenslotte het tweede verblijf in Athene. De eerste fase zou die van het Platonisch dogmatisme zijn (vroege werken, de Ethica aan Eudemus, Protrepticus). De tweede fase zou die zijn van de geboorte van een kritisch Platonisme en de bloei van een overgangsfilosofie waarin Aristoteles het Platonisme corrigeerde en verschillende Platonische thema”s overnam: de identificatie van theologie en astronomie, het principe van de eerste onbeweeglijke motor (een idee dat zijn oorsprong vindt in Plato”s Wetten) en de notie van de ziel van de sterren. De derde fase, tenslotte, komt overeen met het tweede verblijf in Athene en markeert het hoogtepunt van de Aristotelische filosofie. In deze derde fase hield Aristoteles zich bezig met empirisch onderzoek en schiep hij een nieuw soort wetenschap, gebaseerd op onderzoek, beschrijving en observatie van bijzondere dingen. Jaeger biedt dus een systematische maar evolutieve kijk op het denken van Aristoteles.

Deze opvatting over de evolutie van Aristoteles” denken wordt betwist. Zij is bekritiseerd, eerst door Ingemar Düring en vervolgens door Hans-Georg Gadamer, die meent dat Jaegers analyse berust op wat hij als tegenstrijdigheden beschouwt. Het is echter mogelijk dat wat hij als tegenstrijdigheden beschouwt, gewoon datgene is wat in Aristoteles” denken “ingewikkeld, genuanceerd, buiten het kader van het alledaagse gezonde verstand” valt. Om deze tekortkomingen te verhelpen, geeft Pierre Aubenque er de voorkeur aan uit te gaan van de hypothese dat we er niet zeker van zijn dat Aristoteles “een volmaakt samenhangend systeem heeft ontworpen”. Voor hem zou de metafysica van Aristoteles aporetisch zijn en zou men niet moeten streven naar een systematiserende interpretatie, maar integendeel de moeilijkheden of aporias zo moeten interpreteren dat men kan overgaan tot een “methodische opheldering van het falen” van de systematisering.

Lees ook: biografieen – Dante Alighieri

Catalogus van de werken van Aristoteles

In Levens van de Filosofen (V, 21-27) stelde Diogenes Laërce een catalogus samen van de werken van Aristoteles met 157 titels, die nog steeds als referentie wordt gebruikt, hoewel veel van de geschriften verloren zijn gegaan. Het kwam waarschijnlijk uit de bibliotheek van Alexandrië. Het lijkt veel op de Onomatologos van Hesychios van Miletus. De meest volledige catalogus is ons overgeleverd door twee Arabische auteurs, Ibn-el-Kifti in zijn Geschiedenis van de Geleerden en Ibn-Abi-Oseibia in zijn Geschiedenis van de Beroemde Geneesheren.

De werken worden traditioneel afgekort met de beginletters van hun Latijnse titels: dus P.N. voor Petits traités d”histoire naturelle (Parva naturalia), G.A. voor Génération des animaux. De nummers verwijzen naar de kolommen van de Bekker-uitgave van de Berlijnse Academie (1831): zo beslaat de Geschiedenis der Dieren (H.A.) de kolommen 486 a – 638 b.

De logica (Organon)

Praktische wetenschap (moreel en politiek)

Productieve wetenschap

Theoretische wetenschappen

Zoölogische werken

De kleine verdragen

Lees ook: belangrijke_gebeurtenissen – Warschaupact

Bibliografie

De meest opmerkelijke vroege edities van Aristoteles zijn die van :

Referenties

Bronnen